Figura szachowa

Szachy, gra, która od średniowiecza fascynowała Europejczyków, traktowana jako wyróżnik pozycji społecznej, dodająca splendoru grającym. Średniowieczne utwory literackie przekazały nam obraz tej gry jako domenę kultury dworskiej, związanej z elitami społecznymi, etosem rycerskim. W tym okresie ukształtował się stereotyp szachów jako „gry królewskiej”. Jednak była to gra popularna również wśród mieszczaństwa, czego dowody można znaleźć w XV-wiecznej literaturze. Gra ta potrafiła pochłonąć grających, np. w Paryżu, w 1429 roku konieczne było ograniczenie zapalczywości graczy i publiczne palenie akcesoriów związanych z grami, w tym także z szachami.

Również w Elblągu gra w szachy była znana przynajmniej niektórym mieszkańcom miasta. Świadczy o tym figura szachowa odkryta w trakcie prac wykopaliskowych. Elbląska figura została wykonana z surowca określanego ogólną nazwą „kości słoniowej”. Do określenia bardziej szczegółowego niezbędna jest specjalistyczna analiza. Pozwoliłaby ona dokładnie ustalić, czy elbląska figura została zrobiona z kości słoniowej, kła morsa czy zębów wieloryba. Datowanie metodami archeologicznymi pozwala ją umieścić ogólnie w XV wieku. Większość z dotychczasowych znalezisk z terenu Polski, wiązana z szachami, to przedmioty wykonane z lokalnych surowców – kości, poroża, drewna. Czyni to znalezisko elbląskie wyjątkowym w skali naszego kraju, jest prawdopodobnie jedyną figurą wykonaną z ekskluzywnego, wysoko cenionego surowca.

Figura szachowa z XV wieku
(fot. Archiwum MAH)

Elbląska figura szachowa jest toczona, kształtem jest wycinkiem stożka, z charakterystycznymi skrzydełkami umieszczonymi symetrycznie. Próba identyfikacji tej figury napotyka spore trudności z powodu jej niepełnego zachowania. Początkowo była interpretowana jak wieża w typie arabskim. Bardziej szczegółowa analiza wykonana prze Agnieszkę Stempin wskazuje, że raczej należy ją interpretować jako słonia (dzisiejszy goniec), gońca lub skoczka. Jednak dalej nie jest możliwe rozstrzygnięcie jaką konkretną figurę reprezentuje elbląskie znalezisko.
Jedno jest pewne – elbląska figura szachowa pochodzi zapewne z bogatego i ekskluzywnego zestawu szachowego, wykonanego na bardzo wysokim poziomie, zapewne poza granicami dzisiejszej Polski.

Na podstawie:
M. Marcinkowski, Wyroby z kości i poroża w średniowiecznym Elblągu, [w:] RES et FONTES. Księga jubileuszowa dr. Eugeniusza Cnotliwego, T. Galiński, E. Wilgocki (red.), Szczecin, s. 327-339;
A. Stempin, Figurka szachowa z Elbląga, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. 42, 2006, s. 255-261.

Dziś, 1 lipca, rozpoczynamy badania wykopaliskowe na elbląskim podzamczu. Rozpoczęły się również wakacje i sezon urlopowo-wypoczynkowy. Dlatego też zawieszamy na okres letni prezentację nowych postów.  Nasze nowe wpisy będziemy prezentować na tym blogu od września. A teraz życzymy naszym wszystkim czytelnikom udanego lata i niezapomnianych wrażeń z letnich wojaży po kraju i świecie.