Franz Komnick - słynny przemysłowiec, biznesmen, legenda elbląskiej motoryzacji.

Franz Komnick urodził się 27 listopada 1857 roku na Żuławach w miejscowości Trappenfelde (Tropiszewo, powiat Malbork). Wywodził się z rodziny rzemieślniczej i takie również odebrał wykształcenie. Został kowalem i zgodnie z tradycją udał się w czeladniczą podróż po Niemczech. W jej trakcie pracował w różnych fabrykach w przemysłowych miastach Niemiec oraz uczęszczał na kursy budowy maszyn. W 1884 roku ożenił się z Emmą Pohlmann, z którą doczekał się ośmiorga dzieci.

Był bardzo wszechstronnym przedsiębiorcą. Na przestrzeni swojej zawodowej kariery zajmował się produkcją m.in. maszyn rolniczych, kotłów parowych, wytrzymałych cegieł wapienno-krzemowych, pomp wodnych – bardzo przydatnych na terenie depresyjnych Żuław. Najbardziej zasłynął jednak z produkcji samochodów.

W 1898 roku Komnick przybył do Elbląga, gdzie wykupił podupadającą fabrykę maszyn rolniczych Hotop’a. Kontynuował produkcję maszyn parowych i rolniczych. Cały czas rozszerzał też profil produkcyjny firmy.  

Franz Komnick, zdjęcie ze zbiorów MAH.

 

Jedną z maszyn parowych wyprodukowanych w Elbinger Maschinenfabrick Franza Komnicka można zobaczyć na dziedzińcu naszego muzeum. Powstała w 1912 roku na zlecenie właściciela tartaku w Borach Tucholskich. Jej zadaniem było napędzanie urządzeń w tartaku oraz generatora prądu wykorzystywanego do oświetlenia zakładu.

Aby sprostać potrzebom rosnącej produkcji i rozwijać swoją firmę, Komnick musiał pozyskać tereny pod nowe inwestycje. W tym celu zakupił duży obszar w okolicy dzisiejszych ulic Fabrycznej, Czerniakowskiej i Janowskiej.

Kolejnym ważnym momentem w jego karierze było rozpoczęcie produkcji samochodów. Fabryka automobili miała swoją siedzibę nad rzeką Elbląg przy ulicy Dojazdowej. Do dzisiaj zachowało się w tym miejscu kilka dawnych hal produkcyjnych (po wojnie znajdowała się tam montownia aut, później zakłady napraw autobusów, a obecnie różne firmy).

Produkcja samochodów ruszyła w 1907 roku. Początkowo w zakładach powstawały przede wszystkim luksusowe samochody osobowe, które znajdowały klientów wśród pruskiej i  rosyjskiej arystokracji. Jednak popyt na tego typu auta nie był wystarczający i konieczne było rozszerzenie oferty firmy. Przedsiębiorca postawił na samochody ciężarowe, które stały się również bazą dla wielu typów samochodów użytkowych, takich jak autobusy, wozy strażackie, pługi śnieżne, zamiatarki ulic itp. Produkowane w Elblągu auta, dzięki swojej niezawodności i  solidnej konstrukcji, cieszyły się zainteresowaniem klientów również za granicą m.in. w  Rosji, Austro-Węgrzech, krajach bałkańskich, a nawet w Argentynie.

Pasją Komnicka były również samochody wyścigowe. Znanymi kierowcami rajdowymi byli jego synowie Otto i Hans, którzy wielokrotnie triumfowali na mecie i jeszcze bardziej rozsławiali rodzinną markę.

Dzięki dużym zamówieniom dla wojska zakłady dobrze prosperowały jeszcze w okresie I   wojny światowej, ale po wojnie nie wróciły już do dawnej kondycji. Komnick wciąż chciał być liczącym się graczem na rynku motoryzacyjnym. Starał się pozyskiwać nowych klientów, rozszerzać rynki zbytu m.in. o nowopowstałe państwa takie jak Polska i Litwa. Przykładem niezwykłej determinacji Komnicka był udział samochodów jego firmy  w wielkim rajdzie przez Rosję zorganizowanym w  1925 roku.  W wyścigu na trasie Moskwa – Leningrad – Moskwa – Kursk wystartowały dwie 3,5-tonowe ciężarówki z Elbląga.  Za kierownicą jednej z nich zasiadł syn właściciela Otto. Był to udany sprawdzian wytrzymałości i niezawodności tych wozów, które zwyciężyły w klasyfikacji generalnej, wyprzedzając ciężarówki m.in. z  Niemiec, Rosji, USA, Anglii i  Francji. Udział w rajdzie miała na celu również zaprezentowanie oferowanych przez firmę wozów w sowieckiej Rosji. 

Fabryka F. Komnicka w Elblągu, zdjęcie ze zbiorów MAH.

 

Widok na hale produkcyjne od strony rzeki Elbląg, 2024 r., fot. A. Jung

Jednak kryzys gospodarczy 1929 roku i rosnąca konkurencja ze strony innych marek motoryzacyjnych, przypieczętowała los elbląskiego przedsiębiorstwa. W kwietniu 1930 roku rada nadzorcza zdecydowała o jego likwidacji. Fabryka aut została przejęta przez brunszwicką firmę Büssing NAG.

 Sędziwy już, ale wciąż niestrudzony Franz Komnick zdołał ocalić część majątku i w 1931 roku wraz z synami założył od podstaw nowe przedsiębiorstwo. Współpracowali z wieloma firmami motoryzacyjnymi, zajmowali się naprawą wozów innych marek, jak również tych marki Komnick. Jednak samochodu znakowanego swoim nazwiskiem już nigdy więcej nie wyprodukowali.   

Fragment katalogu reklamowego samochodów z fabryki Komnicka, zbiory MAH.

 

Franz Komnick przez lata brał czynny udział w życiu społecznym Elbląga i przyczynił się do przemysłowego rozkwitu miasta. Wyrazem wdzięczności i dowodem wielkiej popularności przemysłowca było nazwanie jego imieniem dzisiejszej ulicy Fabrycznej, przy której mieściły się jego zakłady (miano to ulica nosiła do 1945 roku).

Franz Komnick zmarł 1 grudnia 1938 roku. Elblążanie tysiącami przybyli na jego pogrzeb. „Wielki Franz”, jak często był nazywany, został pochowany na ewangelickim cmentarzu przy ulicy Sadowej. Dzisiaj jego grób można odnaleźć w znajdującym się na cmentarzu lapidarium. Szczątki fabrykanta przeniesiono tam w 2008 roku.

Grób Franza Komnickana terenie byłego cmentarza ewangelickiego przy
ul. Sadowej, fot. A. Jung

Widok na lapidarium na terenie byłego cmentarza ewangelickiego przy
ul. Sadowej, fot. A. Jung

 

 Tekst: Alicja Jung

 

 

Bibliografia:

Engler W., Słownik nazw ulic Elbląga, Elbląg 2008,

Gliniecki T., Samochody pana Komnicka [w:] Elbląskie okruchy XX wieku, Elbląg 2013,

Historia Elbląga, Tom III, część 2 (1851-1920), pod red. A. Grotha, Gdańsk 2001,

Historia Elbląga, Tom IV (1918-1945), pod red. M. Andrzejewskiego, Gdańsk 2022,

https://www.historia-wyzynaelblaska.pl/franz-komnick.html (dostęp: 23.11.2023 r.),

https://gazetaolsztynska.pl/braniewo/413880,Od-Komnicka-do-MANa-czyli-o-samochodach-z-Elblaga.html (dostęp: 23.11.2023 r.),

https://www.portel.pl/dawny-elblag/historia-elblaskich-ulic-odc-13-fabryczna/75605 (dostęp: 28.11.2023 r.)

https://www.portel.pl/spoleczenstwo/leszek-marcinkowski-warto-zatrzymac-sie-na-kilka-dni/139953 (dostęp: 05.09.2024 r.)

 

Zapraszamy na przejażdżkę po przedwojennym Elblągu na pokładzie luksusowego automobilu z elbląskiej fabryki Franza Komnicka – jednego z najsłynniejszych elbląskich fabrykantów.

Gogle VR umożliwią podziwianie przedwojennej architektury miasta, zrekonstruowanej na podstawie zachowanych źródeł historycznych.

Studzienka kanalizacyjna na jednej z elbląskich ulic,
fot. A. Jung

 

 

O żmudnych początkach ambitnego przedsięwzięcia, czyli 70 lat Muzeum.

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, jedna z najciekawszych instytucji kulturalnych regionu, obchodzi w tym roku 70 – lecie działalności. W świadomości współczesnych mieszkańców miasta funkcjonuje od zawsze. Spróbujmy jednak cofnąć się do okresu powojennego i sprawdzić, jak doszło do powstania muzeum.

Okres powojenny

W wyniku działań wojennych duża część kolekcji Stadtisches Museum, funkcjonującego w Elblągu od 1865 roku, zaginęła lub została zniszczona. Dlatego już w 1945 roku przy Wydziale Oświaty, Kultury
i Sztuki w Zarządzie Miejskim rozpoczął działalność referat muzealny, którego zadaniem było odnalezienie i ochrona tych zabytków. Część z nich zlokalizowano w lesie nieopodal Rakowa, pozostałe – jak się okazało – zostały złożone w podziemiach kamienicy na ulicy Św. Ducha, będącej dawną siedzibą pruskiego muzeum. Uratowane zbiory zmagazynowano w piwnicach dawnego gimnazjum przy ulicy Łączności, przemianowanego na siedzibę Zarządu Miejskiego. Tam w grudniu 1947 roku otwarto pierwszą wystawę zgromadzonych muzealiów. Poszukiwania zabytków były kontynuowane,
a równocześnie rozpoczęto starania o pozyskanie obiektu, który mógłby na stałe służyć jako siedziba muzeum i miejsce przechowywania zbiorów. Niestety, w tak zrujnowanym w wyniku działań wojennych mieście, pozyskanie choćby jednego pomieszczenia z przeznaczeniem na działalność kulturalną było niezwykle trudne.

Ostatecznie podjęto decyzję o przekazaniu na potrzeby muzeum dwóch kamienic przy ulicy Wigilijnej 11 i 12, których remont rozpoczął się w 1950 roku. Zawiązana w międzyczasie nieformalna grupa plastyków i architektów, wzięła na siebie ciężar nadzoru nad odbudową kamienic oraz dalszych poszukiwań zaginionych zabytków. Do grupy tej należeli m. in.  Ryszard Czarnocki, Julian Leniec, Wera Wypychowa, Zbigniew Tomanek  i Włodzimierz Sierzputowski.

Muzeum w latach 50. XX w. (fot. nadesłana)

 

Obywatelski Komitet Wykonawczy Roku Jubileuszowego

W 1954 roku władze ogłosiły jubileusz 500-lecia wyzwolenia Elbląga z rąk krzyżackich i zapowiedziały huczne obchody. Miały one swoją symbolikę: podkreślały polskość Elbląga, miasta dwukrotnie uwolnionego spod niemieckiego panowania. Rozpoczęto od powołania Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego, w skład którego weszli członkowie wspomnianej wcześniej grupy społeczników. Komitet miał odpowiadać za realizację niezwykle bogatego programu obchodów, który obejmował m. in. publikacje książkowe, wydanie okolicznościowych plakatów i znaczków, masówki (uroczyste zebrania) w zakładach pracy, konkursy, koncerty orkiestry symfonicznej, spektakle teatralne
i wystawy. Rangę tego wydarzenia podkreślano również w manifeście Komitetu, w którym znajdziemy takie słowa: „ 500 blisko lat później, w tymże dniu 12  lutego 1454 roku bohaterstwo żołnierza radzieckiego wyzwoliło Elbląg z jarzma faszystowskich Niemiec – spadkobiercy feudalnego zakonu, i – przywróciło miasto po raz drugi Polsce”.  

Pierwsza wystawa (fot. archiwum Muzeum).

 

Oprócz wydarzeń towarzyszących wspomnianej rocznicy, Komitet prowadził równolegle działania zmierzające do otwarcia muzeum. 24 marca 1954 członkowie Komitetu wydali uchwałę powołującą muzeum, z siedzibą w nowo wyremontowanych kamienicach, co zapoczątkowało organizację pierwszych ekspozycji. 8 czerwca 1954 roku dokonano uroczystego otwarcia wystawy „Elbląg wczoraj – dziś – jutro” obejmującej rzemiosło, archeologię, fotografię przedstawiającą dawny Elbląg i malarstwo amatorskie.
O tym wydarzeniu szeroko rozpisywała się prasa, od dawna sygnalizująca potrzebę istnienia takiej placówki. W Głosie Wybrzeża z 12 czerwca 1954 Jerzy Kolendo pisał: „W dniu 8 bm. w godzinach popołudniowych przed odbudowanymi kamieniczkami przy ulicy Wigilijnej zebrała się spora grupa osób. Przewodniczący prezydium MRN tow. Wiśniewski otworzywszy drzwi, przeciął biało czerwoną wstęgę: miasto otrzymało jeszcze jedną ważną placówkę kulturalną – muzeum”.  Data 8 czerwca również jest symboliczna. Tego dnia w 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk odwiedził Elbląg by odebrać hołd od mieszkańców miasta.

Muzeum w Elblągu

Wspomniane wystawy cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wśród mieszkańców. W ciągu pierwszych tygodni odwiedziło je około dziesięciu tysięcy osób. To pokazuje, jak ważna była to inicjatywa dla lokalnej społeczności. Placówka nie posiadała osobowości prawnej i nie miała stałego finansowania. Dodatkowo władze centralne uznały, że muzeum zostało otwarte demonstracyjnie, pomimo skreślenia z planu gospodarczego. Dlatego 12 lutego 1955 roku, na mocy zarządzenia nr 25, muzeum zostało przejęte przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Od tamtej chwili nosiło nazwę Muzeum w Elblągu
i było nadzorowane przez Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, za pośrednictwem Okręgowego Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. Pierwszym kierownikiem instytucji został Henryk Cieśla, wcześniej prowadzący Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Oprócz niego muzeum zatrudniało jeszcze dwie osoby. W ciągu następnych kilku lat dzięki staraniom muzealników przeprowadzono inwentaryzację zbiorów, otwarto szereg wystaw czasowych i rozpoczęto działalność edukacyjną. Co roku placówkę odwiedzało kilkanaście tysięcy osób. W 1961 roku udostępniono stałą ekspozycję archeologiczną pn. „Pradzieje ziemi elbląskiej”. Rok później, w wyniku procesu decentralizacji, muzeum stało się instytucją miejską podlegającą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. 

Pierwszy kierownik Muzeum, Henryk Cieśla (po lewej); fot. nadesłana.

 

Data powstania muzeum

Przyjmuje się, że muzeum rozpoczęło działalność 24 marca 1954 roku, na mocy uchwały Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego Elbląga i w pierwszych miesiącach działalności było inicjatywą wyłącznie obywatelską. Niestety, uchwała nie została do tej pory odnaleziona.  Nie ma jej
w archiwach muzeum, w Archiwum Państwowym w Malborku ani w Gdańsku. Jedyna wzmianka o tym dokumencie znajduje się w  opracowaniu Danuty Milewskiej pt. „Powstanie
i działalność Muzeum w Elblągu w latach 1954 – 1964”, opublikowanym w Roczniku Elbląskim nr III
w roku 1965. Można więc ostrożnie przyjąć, że autorka wiedziała o istnieniu uchwały wyłącznie
z przekazów ustnych członków komitetu. Poszukiwania dokumentu trwają. Ktokolwiek go widział lub posiada informacje na temat jego zawartości czy miejsca przechowywania, proszony jest o kontakt
z elbląskim muzeum.

Pierwsze lata działalności muzeum to trudny okres odbudowywania kulturalnych więzi z polskim dziedzictwem Elbląga. Niepełna kadra, niewystarczające zaplecze techniczne i trudności finansowe sprawiły, że tylko dzięki determinacji pracowników i zaangażowaniu entuzjastów ze środowiska artystycznego, ta początkowo społeczna, oddolna inicjatywa przerodziła się w sprawnie działającą instytucję, która funkcjonuje do dziś i systematycznie się rozwija.

Piotr Mazurowski

 

 

Bibliografia

D. Milewska, RE, 1965, s. 317 – 323

J. Kolendo, W zabytkowych kamieniczkach przy ul. Wigilijnej, Głos Wybrzeża, 12.06.54

Protokoły z posiedzeń Prezydium WRN w Gdańsku, AP w Gdańsku