Średniowieczne i renesansowe kafle z ulicy Bednarskiej

Kafle, które zostaną zaprezentowane w tym poście pochodzą z kilku sezonów badań archeologicznych prowadzonych na ulicy Bednarskiej 9, 10, 14, 16 i 22-24 w różnych odstępach czasu, licząc od 1989 do 2005 roku. Znaleziono wówczas blisko 750 fragmentów kafli oraz całych egzemplarzy, datowanych na okres od XV do początku XX wieku. Z tego materiału powstała praca magisterska, w której próbowałam określić czas i liczbę przebudów pieców na podstawie znalezionych fragmentów. Okazało się to jednak dość trudne, ale badania te dostarczyły dużą ilość materiału, który może mieć wartość reprezentatywną poszczególnych grup kafli, a także stanowić grupę porównawczą dla innych ośrodków.
Ze względu na dużą objętość tekstu, zaprezentuję w tym poście najciekawsze przykłady kafli średniowiecznych i renesansowych.

O ulicy Bednarskiej wspominałam w poprzednim poście - przypomnę tylko, że była to jedna z bogatszych ulic w Elblągu i miała ona charakter zdecydowanie kupiecki. Zamieszkiwali ją, oprócz kupców, rajcy i browarnicy. Wszystkie odkryte kafle pochodzą głównie z latryn, usytuowanych na zapleczu kamienic i zachowane są fragmentarycznie, z wyjątkiem kilku egzemplarzy.

Na działkach przy ulicy Bednarskiej znaleziono ponad 100 fragmentów kafli naczyniowych - przeważają wśród nich kafle nie szkliwione, a także z pozostałościami brązowego, zielonego oraz oliwkowego szkliwa. Niektóre miały zdobione dna ośmiopłatkowymi kwiatkami. Ogólnie datuje się je na XV - XVI wiek. Tego typu kafle, były bardzo popularne w Polsce, a potwierdzeniem tego są znaleziska zarówno z ośrodków miejskich, jak i wiejskich, których początki sięgają średniowiecza. Funkcjonowały one w piecach aż do XVIII wieku.

Zastanawiające jest, przy okazji wyrobów z gliny, skąd czerpano surowiec. Okazało się, że w północno-wschodniej części dawnego miasta odkryto m. in. pozostałości warsztatu garncarskiego wraz z piecem do wypału ceramiki. Według źródeł takie usytuowanie znacznie ułatwiało rzemieślnikom dostarczanie gliny i drewna, co zapewne wykorzystywano właśnie w rzemiośle garncarskim i zduńskim. Z czasem jednak zaczęto przenosić warsztaty garncarskie poza umocnienia miejskie, czego przykładem jest dzisiejsza ulica Garncarska na dawnym przedmieściu wschodnim Starego Miasta. Można zatem przypuszczać, że przynajmniej część omawianych kafli mogła być wykonywana w wyżej wymienionych miejscach.
 Inne kafle toczone na kole to wspomniane wcześniej przeze mnie kafle półcylindryczne, zdobione kobiecymi główkami (http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2014/04/pocylindryczne-kafle-poznogotyckie.html).

Z okresu renesansu pochodzą zielono szkliwione kafle, zdobione medalionem i drobnymi rozetkami w narożnikach. Jedyne przedstawienie postaci znajduje się na fragmencie kafla niszowego i ukazuje św. Katarzynę, czyli patronkę zakonu Katarzynek, adwokatów, drukarzy, kołodziejów, literatów i piekarzy (http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2013/09/swieta-katarzyna-z-ulicy-bednarskiej.html).

 Inne kafle pochodzą ze zwieńczeń pieców i są to elementy o motywach okuciowych, które przedstawiają lilie heraldyczne (znane m.in. z Malborka i Gdańska) oraz inne, zdobione ornamentem łuskowym. Te drugie nazywane były dachówkami, a te ich zdobienia nawiązywały prawdopodobnie do sposobów krycia dachów płytami blachy miedzianej lub ołowianej oraz dachówką, tzw. karpiówką. Innym ciekawym przykładem kafla renesansowego jest egzemplarz z herbem Prus Królewskich, na którym widać czarnego orła z koroną na szyi i ręką, uzbrojoną w miecz (znane są też przykłady z Torunia i Lidzbarka Warmińskiego.
Motyw rozety znany jest również z innego kafla, o dekoracji okuciowej. Na granatowym tle, w narożnikach, umieszczono spięte podwójną wstęgą stylizowane liście winorośli i akantu, pokryte białym szkliwem. Biała rozeta z żółtym środkiem, zajmująca centralną część, jest wpisana w kwadrat, a całość otacza zielona ramka. 

 Do kafli renesansowych zaliczyłam też kilka kafli, których zdjęcia prezentuję poniżej. Zdobione są wielobarwnymi szkliwami: kobaltowym, żółtym, biały i zielonym, które nakładano na angobę - dzięki temu kolor był bardziej intensywny. Dominują wśród nich motywy stylizowanych liści akantu, wstęg, elementy architektoniczne. Często tworzyły one ornamenty kontynuacyjne, widoczne dopiero po umieszczeniu obok siebie kilku egzemplarzy o jednakowym wzorze. Pełniły one różne funkcje w piecach - w tej grupie znalazłam kafle wypełniające oraz te, znajdujące się w podstawie pieca lub jego zwieńczeniu.

Inne kafle, zaliczane jeszcze do tych renesansowych potwierdzają pewne tendencje do dekorowania wnętrz kasetonami. Przykład mamy poniżej. Były to bardzo popularne motywy dekoracyjne, znane z wielu miast, np. Gdańska, Krajkowa, Poznania...

Prezentowane kafle i ich fragmenty to tylko niewielka część ogromnego zbioru, który posiadamy w Muzeum. Zazwyczaj na podstawie tych fragmentów trudno odtworzyć bryłę pieca, jednak ich przykłady mogą posłużyć jako materiał porównawczy przy dalszych studiach nad rzemiosłem garncarskim i kaflarskim, potwierdzają one także wysoki poziom tego rzemiosła w Elblągu.

Bibliografia:

J. Fonferek Kafle z ulicy Bednarskiej na Starym Mieście w Elblągu [w:] Elbląskie Studia Muzealne t.1, red. M. Marcinkowski, 2009, s. 123-140.

Zdjęcia: Anna Grzelak