Kłódki prostokątne

Ślusarstwo wyodrębniło się z kowalstwa w drugiej połowie XIII wieku, szybko stając się ważną dziedziną wytwórczości. Wraz z postępującą gospodarką, następował wzrost prywatnej własności, pogłębiało się także zróżnicowanie majątkowe ludności. W konsekwencji doprowadziło to do wzrostu zapotrzebowania na wszelkiego rodzaju wytwory metalowe pozwalające zabezpieczyć posiadany majątek.

Wśród znalezisk archeologicznych z terenu Starego Miasta, pełniących funkcje zabezpieczające mienie, tj. zamki, skoble, kłódki i klucze, szczególnie ciekawe wydają się tzw. kłódki prostokątne. 

kłódka prostokątna; II poł. XIII wieku (fot. A. Kroll)

Składały się one z walcowatego cylindra z dwoma osadzonymi na przeciwległych krawędziach ramionami. Jedno z nich stanowiło przedłużenie poziomu dla cylindra i pełniło funkcję łożyska dla poprzecznej górnej laski, będącej częścią właściwego zamka w rodzaju wkładu o średnicy przekroju cylindra, który zamykał otwór i przechodził w przedłużeniu pionu do wysokości ramion cylindra. Z nasady pionu ściany wychodziły prostopadle przytwierdzone sztabki z osadzonymi na końcach piórami sprężynowych płytek wchodzące do wnętrza cylindra. W górnej części pionu, poprzecznie umocowana była wspomniana wcześniej laska, zamykająca właściwą zasuwę kłódki. 

budowa kłódki prostokątnej (rys. R.Borg; źródło:http://www.historicallocks.com)

mechanizm kłódki prostokątnej XII-XVI wiek (fot. A.Kroll)

mechanizm kłódki prostokątnej XII-XVI wiek (fot. A.Kroll)

Luźne elementy żelazne łączone były ze sobą poprzez lutowanie przy użyciu miedzi (ten sposób łączenia elementów żelaznych znany jest od drugiej połowy XIII wieku)

Podczas zamykania kłódki rozwidlone pióra sprężyny przechodziły przez poprzeczną szczelinę cylindra, gdzie przylegały do sztabki i dopiero po przejściu przez tą szczelinę ponownie się rozwidlały, uniemożliwiając tym samym wyjęcie zasuwy bez użycia klucza. W celu otwarcia kłódki wkładano klucz w otwór na przeciwległym dnie cylindra, gdzie zachodził on na pióra sprężynowe i zaciskał je wzdłuż długości sztabek osiowych, co pozwalało na wysunięcie zasuwy przez otwór w drugim dnie.

schemat działania kłódki prostokątnej (rys. R.Borg; źródło:http://www.historicallocks.com)

Kłódka prostokątna z kluczem XIV wiek (fot. A.Kroll)

Niezwykle charakterystyczne są klucze do zamykania tychże kłódek, składające się z prostej laski i prostopadle przylegającego do niej pióra. Najliczniejszą grupę stanowią klucze o lasce w postaci płaskiej lub graniastej płytki i piórze o czterech kolcach. W innych egzemplarzach dolna część laski składa się z dwóch lub trzech równoległych płytek oraz pióra stanowiącego łączącą je poziomą płytkę z otworem pośrodku i dookolnymi wypustkami. Wypustki różnią się od siebie, mając kształt ćwiartek kół lub przypominając rozety. Klucze te często są wykonane z brązu i zdobione motywem poprzecznej kratki. 

schemat klucza zaciskowego (rys. R.Borg; źródło:http://www.historicallocks.com)

klucz zaciskowy; koniec XII-XV wiek (fot. A.Kroll)

klucz zaciskowy; XIII wiek (fot. A.Kroll)

klucz zaciskowy; XII-XIII wiek (fot. A.Kroll)

Kłódki tego typu nawiązują ściśle do form wytwarzanych w okresie cesarstwa rzymskiego (III i IV w. n.e.) odkrywanych na stanowiskach na terenie środkowych Niemiec, Anglii i Szwajcarii. Popularne były też w Skandynawii w okresie 1250-1350 (znaleziska z Lundu), Takie formy kłódek używane były dość długo, od XII do końca XVI wieku.

Post powstał na podstawie pracy magisterskiej A. Kroll pt. "Wyroby rzemiosła ślusarskiego z badań archeologicznych na Starym Mieście w Elblągu" napisanej pod kierunkiem prof. dr hab. Witolda Swiętosławskiego.