Początki elbląskiej kamienicy

Pierwsze budynki w Elblągu były drewniane, wolnostojące, jednoprzestrzenne i jednokondygnacyjne o powierzchni 20-40 m2. Nie były lokalizowane w linii zabudowy (linii ulicy bądź granicy z sąsiadem), natomiast są odkrywane w tylnej części parceli. Już w XIII wieku, a dokładniej w pierwszym okresie lokacji miasta granice działek były już wytyczone - mówią o tym przepisy prawa lubeckiego - zarówno w artykule o wznoszeniu murów granicznych i konsekwencjach finansowych, jak i z okazji lokalizacji dołów kloacznych. Potwierdzają to także odkrywane w czasie wykopalisk płoty z XIII wieku.

Pierwsze drewniane budynki odkrywane podczas wykopalisk na Starym Mieście, XIII w., ul. Św. Ducha, fot. archiwum MAH.

Cegła, jako nowy materiał budowlany rozpowszechniła się w XIII wieku. Stosowana dotychczas do wznoszenia obiektów sakralnych, zamków i murów obronnych, wreszcie zaczęła być wykorzystywana w budownictwie mieszczańskim. 

Pierwsze murowane budynki w mieście były jednoprzestrzenne i wielkością odpowiadały obiektom drewnianym; znajdowały się w głębi parceli. W Elblągu znane są dwa przykłady tego typu budynków - przy ulicy Kowalskiej i Rybackiej.

Przykład średniowiecznej cegły z odciskiem stopy; cegła wykorzystana była do budowy jednej ze ścian kamienic przy ulicy Stary Rynek 2-7, fot. archiwum MAH

Kolejną zmianą w rozwoju kamienicy było pojawienie się kamienicy sieniowej (2. połowa XIII wieku). Nastąpiło to w wyniku stabilizacji granic i zapotrzebowania na większą powierzchnię użytkową. W tym czasie kamienica przestaje być tylko miejscem do mieszkania, jest także kapitałem i pod jej zastaw kupiec wynajmuje statek lub jest poręczycielem za towar przewożony przez właściciela statku. Służyła ona także jako skład towaru. Miało to miejsce przede wszystkim w miastach portowych. Kamienica sieniowa zajmowała wówczas już pełną szerokość działki, w związku z czym zabudowa miasta stawała się zabudową zwartą i nie wymagała stawiania murów ogniowych, ponieważ każda ściana graniczna spełniała rolę przegrody ogniowej.

Każdy taki obiekt miał bezpośrednie dojście z ulicy. 

Typowy budynek murowany powstały po pożarze w 1288 roku jako element zabudowy zwartej, Elbląg (opr. A.K.)

W Elblągu zwarta zabudowa zaczęła powstawać po pożarze w 1288 roku. Według badaczy, w latach 40-tych XIV wieku prawie całe miasto było murowane, gdyż w tym czasie szukano nowych terenów pod zabudowę. Wtedy również powstały budynki wokół kościoła św. Mikołaja, a także szereg budynków dostawionych do muru obronnego od strony rzeki oraz lokacja Nowego Miasta.

W źródłach pisanych pierwsza wzmianka o murowanej kamienicy elbląskiej pochodzi z 1301 roku. W latach 1310-1360 wymienia się już 116 domów murowanych (podczas gdy np. w Stralsundzie w latach 1310-1342 było 85 domów murowanych). 

Oczywiście, murowane obiekty nie powstawały jednocześnie. Był czas, kiedy kamienice murowane sąsiadowały z drewnianymi. 

Parcele miejskie w Elblągu miały głębokość 5 prętów miary starochełmińskiej, szerokość wynosiła 1 do 2 prętów, a sporadycznie 2,5 pręta. Najczęściej szerokość wynosiła 1,5 pręta, czyli około 7 metrów. Kamienica zajmowała pełną szerokość parceli i miała głębokość 3-3,5 pręta, co oznacza, że zajmowała około 2/3 powierzchni.

Miała dwie kondygnacje - przyziemie i pierwsze piętro i nie była podpiwniczona. Na każdej kondygnacji znajdowało się jedno pomieszczenie przykryte stropem belkowym. Wejście do budynku znajdowało się w ścianie szczytowej, wykonanej w konstrukcji szachulcowej. Komunikacja pionowa natomiast odbywała się prawdopodobnie za pomocą drabin lub schodów, znajdujących się w tylnej ścianie. Ściana frontowa początkowo była wzniesiona w konstrukcji szachulcowej, jednak stosunkowo szybko uległa wymianie na murowaną.

Widok z wieży kościoła św. Mikołaja na przebadany kwartał przy ulicy Rybackiej, Stary Rynek, Bednarskiej i Ścieżki Kościelnej; widoczne są obrysy kamienic oraz podwórek, znajdujących się na tyłach parceli, fot. archiwum MAH.

W XIII i XIV wieku budynki w Elblągu stawiano na poziomie niższym niż dzisiejszy poziom morza, w związku z czym przez wieki poziom ulic podniósł się średnio o 2,5-3 metry. Było to spowodowane działalnością człowieka; świadomym podnoszeniem terenu poprzez wysypywanie ziemi z wykopów fundamentowych, gruzu z rozbiórek i remontów, likwidacji kałuż i błota... W miarę podwyższania się poziomu ulic (narastania warstw kulturowych), ulegała zmianie lokalizacja głównego wejścia do budynku, przenosząc się na dotychczasowe pierwsze piętro.  

Na podstawie artykułu A. Kąsinowskiego Średniowieczna kamienica mieszczańska: Elbląg, Ryga, Kołobrzeg, Archaeologia Elbingensis, vol. 2, 1997.