Średniowieczne kamionki

Pod koniec XV wieku w północno – zachodniej Europie popularne stały się naczynia kamionkowe z warsztatów nadreńskich i nadmozańskich. Wytwarzano je z lokalnej, odpowiednio uszlachetnionej glinki bogatej w skaleń. Dzięki niemu, po wypaleniu w wysokiej temperaturze (1100 - 1350ºC), naczynia stawały się twarde i nieprzesiąkliwe. Zawarte w glinie związki żelaza nadawały im kolor jasnoszary lub brązowy. Już XV wieku zaczęto stosować szkliwo solne, nanoszone na naczynia podczas wypalania. Przez otwory w sklepieniu komory pieca wrzucano sól kuchenną, która pod działaniem pary wodnej rozkładała się, tworząc kwas solny i wodorotlenek sodu. Ten ostatni osadzał się na powierzchni naczyń, tworząc szklistą powłokę. Naczynia formowano na kole garncarskim i ozdabiano wykonaną oddzielnie i doklejaną dekoracją plastyczną.

Najstarszym ośrodkiem produkcji naczyń kamionkowych był Siegburg. Od połowy XIV wieku wytwarzano tam smukłe, owoidalne dzbany z charakterystyczną dla tego ośrodka sfalowaną stopą. Zdobiono je dekoracją plastyczną, nawiązującą do brakteatów (cienkich, jednostronnie wybijanych monet) i form do marcepanów. W Niderlandach, do których w XV i XVI wieku masowano importowano te naczynia, nosiły nazwę Jacoba – Kanne, od imienia, lubującej się w nich, holenderskiej księżniczki Jacoby.

Naczynie typu Jacoba-Kanne (fot. archiwum MAH)

W 1. połowie XVI wieku wiodącą rolę w wytwarzaniu kamionki przejęła Kolonia. Najbardziej charakterystycznymi kolońskimi wytworami były smutkłe dzbany typu snella w typie Bartmannkruge z dekoracją  przedstawiającą twarz mężczyzny o długiej, kędzierzawej brodzie. Produkcja naczyń w tym mieście trwała dość krótko. Mieszkańcy obawiali się pożaru i uskarżali na smród kwasu solnego, będącego produktem ubocznym szkliwienia naczyń, którego opary wydobywały się z  położonych w centrum miasta warsztatów. Wytwórczości tej zakazano w 1547 roku, z powodu wyjątkowo suchego i gorącego lata. Część garncarzy przeniosła się do Frechen – ośrodka, którego tradycje w produkcji kamionek sięgały XV wieku. Z powodu bliskiego położenia obu miast, migracji wytwórców i glin czerpanych z tego samego źródła, wyroby z obu ośrodków są trudne do rozróżnienia. 

Dzban typu snella (Kolonia) (fot. archiwum MAH)

Inni rzemieślnicy wrócili do Siegburga, przyczyniając się do ponownego rozkwitu miasta w dziedzinie garncarstwa lub osiedlili się w Raeren – niewielkim miasteczku niedaleko Akwizgranu. Pierwsze warsztaty powstały tu w XV wieku. Wytwarzano w nich kamionkowe naczynia codziennego użytku. W 2. połowie XVI wieku garncarze z Raeren i okolicznych miejscowości połączyli swoją produkcję, stwarzając własną markę RAEREN. Charakter wytwarzanym tu naczyniom nadał miejscowy artysta Jan Emens Mennicken. Wykorzystał specyfikę dostępnej glinki, mniej delikatnej niż glinka z okolic Siegburga, wprowadzając jednocześnie zmiany w kształcie, kolorystyce i dekoracji. Rewolucją stało się wprowadzenie kobaltowego barwnika oraz bogatych, reliefowych przedstawień o rozległej tematyce m.in. scen biblijnych, mitologicznych, motywów heraldycznych.     

W 1632 roku Siegburg zniszczyły wojska szwedzkie, zamknięto prawie wszystkie warsztaty. Garncarze przenieśli się do Westerwaldu, gdzie spotkali wytwórców z Raeren i artystyczną wizję Mennickena. Kamionka wkroczyła w czasy nowożytne, ale o tym w innym poście ;)

Naczynie kamionkowe z dekoracją imitującą breaktaty (fot. archiwum MAH)

Dla zainteresowanych polecam książkę – katalog Kamionka. Katalog zbioru Muzeum Narodowego w Gdańsku, 1991 Gdańsk