Talerz z manufaktury w Drezdenku

Wśród tych dziesiątek tysięcy mniej lub bardziej efektownych przedmiotów używanych przez dawnych elblążan został również odnaleziony niepozorny fragment talerza, wykonany z fajansu delikatnego. Tak nazywane sa wyroby wykonane z glinek wypalających się na biało (kaolinu, skalenia, kwarcu, wapienia), w terminologii angielskiej określane jako cream ware, w niemieckiej jako steingut, we francuskiej – la faïence fine.Naczynia z fajansu europejskiego są produktem, którego porces technologiczny został opracowany w XVIII wieku na terenie Anglii. Około 1720 roku pojawiły się białe, cienkościenne naczynia kamionkowe pokryte szkliwem solnym. Powstawały one w warsztacie Johna Astbury, w Sheldon położonym w Staffordshire. Były wykonane z glin biało wypalających się z Devonsihre z dodatkiem kwarcu i poddawano je tylko jednemu wypałowi w bardzo wysokiej temperaturze. Pod koniec wypału dodawano sól kuchenną dla uzyskania warstwy szkliwa solnego. Prawdopodobnie syn Johna, Thomas Astbury zastosował jako pierwszy szkliwo ołowiowe, nakładane przed wypałem w postaci proszku. Natomiast około 1740 roku Enoch Booth zastosował płynne szkliwo ołowiowe, co oczywiście wymagało już dwóch wypałów. Nowy produkt był nadal udoskonalany. Należy tu wymienić Thomasa Whieldona, który około 1740 założył manufakturę w Fenton Low. Poprzez mieszanie mas garncarskich o różnych zabarwieniach produkował naczynia o różnych barwach, tzw. agatowe, także fajans o szkliwie czarnym. Wkrótce zaczął współpracować z Josiahem Wedgwoodem, który po śmierci Thomas Whieldona sam prowadził manufakturę fajansu delikatnego. Proces tworzenia angielskiego fajansu delikatnego zakończył się około 1779 roku, kiedy to J. Wedgwood do masy garncarskiej dodał kaolin. Pomimo tego, że najbardziej znana, to wytwórnia Wedgwooda nie była oczywiście jedyną manufakturą fajansu delikatnego na Wyspach Brytyjskich. Wydaje się, że jedną z pierwszych była założona w 1750 roku, w Derby przez Thomasa Rivetta, Johna i Christophera Heatha oraz W. Buttsa. Z kolei około 1760 roku w Ledds (Yorkshire) bracia Green założyli manufakturę „The Old Pottery”. W następnym stuleciu liczba zakładów produkujących naczynia z fajansu delikatnego wzrosła jeszcze bardziej. Nowe wyroby ceramiczne bardzo szybko odniosły ogromny sukces na całym kontynencie europejskim, wypierając z użycia fajanse z wytwórni niderlandzkich, a jego produkcję rozpoczęły fabryki na kontynencie. Pierwsza francuska wytwórnia fajansu delikatnego powstała w Paryżu przy Rue de Charaonne. Założył ją Claude-Humbert Gérin w roku 1743 i produkował w niej wyroby określane jako façon Angleterre. Niewiele później manufaktury zaczęły powstawać w różnych częściach Francji, np. w Orleanie od 1753 roku znana była terre blanche purifiée, od 1749 roku w Lunéville produkująca terre de Lorraine.
Niemcy to kolejny kraj, w którym wytwórnie produkujące naczynia z nowego surowca powstawały szybko i licznie. W 2. połowie XVIII wieku funkcjonowały zakłady ceramiczne m.in. w Kassel (Hesja), Altenberg i Hubertsburg (Saksonia), Zerbst (Anhalt), Poppelsdorf (Nadrenia), Magdeburgu. Zakłady produkujące naczynia z fajansu delikatnego powstawały bardzo szybko w różnych rejonach Europy, a naczynia z tego nowego surowca zdobyły ogromną popularność, jeszcze pod koniec XVIII wieku. We Włoszech dla fajansów delikatnych została przyjęta nazwa terragla inglese, a pierwsze manufaktury powstały pod koniec XVIII wieku, m. in. w Faenzie, a w 1760 roku w Naepolu [Fourest 1983, s. 363]. W podobnym okresie manufaktury fajansu delikatnego zaczęły powstawać w Hiszpani, w 1775 roku w Alcora François Martin rozpoczął produkcję terra de pipe [Fourest 1983, s. 363].

Talerz z fajansu delikatnego z ul. Mostowa 27
(Fot. Archiwum MAH)

W latrynie znajdującej się na zapleczu parceli położonej przy ul. Mostowej 27 znaleziono talerz z fajansu delikatnego, wykonany w formie i na obu powierzchniach pokryty białym, nieprzezroczystym szkliwem. Na odwrocie dna widoczny jest odciskany w czerepie sygnatura „MENDHEIM & EISNEKER”, poniżej również odciskane litery „Mi” i cyfra „2” oraz malowany znak w postaci kobaltowej kreski z dwoma kropkami w około połowie wysokości. Talerz ten należy datować prawdopodobnie na początek XX wieku. Poszukiwania sygnatury wytwórni w dostępnych spisach nie przyniosły rezultatu. Dopiero dosyć przypadkowe natrafianie na Heimatkalender für den Kreis Friedeberg pozwoliło na uściślenie miejsca powstania tego talerza. W tej księdze adresowej powiatu Freideberg, czyli Strzelce Krajeńskie. Obydwaj uwiecznieni na sygnaturze właściciele wytwórni są wymieniani jako Keramikfabrikant. Oprócz nich także jeszcze trzej inni mieszkańcy tej miejscowości lub powiatu są określeni identycznie: A. Franke, baron Wolff von Gudenberg i H. Hartung.

Sygnatura z talerza
(Fot. Archiwum MAH)

Fabryka fajansu, z której pochodzi prezentowany talerz, została założona w Drezdenku (niem. Driesen) około 1840 roku i przez pierwsze lata miała dwóch właścicieli, Mendheima i Eisneckera, od 1850 był to tylko Mendheim. W późniejszych latach kilkakrotnie zmieniali się właściciele, a w pierwszych lata XX wieku przeszła w ręce Hermana Harkorta. Następnie w 1913 lub 1914 roku stała się częścią jego zakładów występujących pod nazwą Steingutfabrik Velten-Vordamm.

Fabryka fajansu  w Drezdenku - fot. z 1941 r.

I tak, zupełnie nieoczekiwanie okazało się, że w elbląskich zbiorach znajduje się wyrób mało znanej wytwórni fajansu delikatnego z dzisiejszej zachodniej Polski.

Za udostępnienie informacji o fabryce manufaktury w Drezdenku i fotografii dziękuję Pani Ewie Kułakowskiej