Wirujące bączki

Jedną z najstarszych zabaw znanych ludzkości były „wirujące bączki” - niewielkie przedmioty o stożkowatej podstawie, które wprawione w ruch obracały się dookoła własnej osi. Zabawki te znane były mieszkańcom Babilonu, Grecji i Rzymu. Najstarszego, wykonanego z gliny, bąka odnaleziono na terenie starożytnej Troi. 

Zabawa bąkiem. Przerys malowidła na wazie attyckiej Hegesibulosa (www.hellenica.de)

W trakcie badań archeologicznych na Starym Mieście odkryto 17 bąków, wśród których 15 datowanych jest na okres średniowiecza, a jedynie dwa na okres nowożytny. Wszystkie zostały wykonane z drewna. Najczęściej wykorzystywano do tego celu gatunki twarde, zwiększające odporność zabawki na ścieranie, tj. dąb, buk, jesion. Nazwa zabawki pochodzi najprawdopodobniej od dźwięku jaki wydaje w chwili ruchu. Nazywana jest zamiennie "cygą", "frygą" (stąd: "kręcić się jak fryga"), "krąglicą", "wartołką" lub "warchołką". Bąki nowożytne nie różnią się dekoracją, formą ani konstrukcją od bączków średniowiecznych.

Bączki średniowieczne i nowożytne (fot. archiwum MAH)

Wymiary zabawek nie są jednakowe. Ich wysokość waha się od 6 do ok. 9 cm, średnica brzuśca wynosi od 4 do 6 cm, natomiast średnica płasko ściętej górnej części od 2 do ok. 5,5 cm. Jedynym motywem zdobniczym są dookolne, poziome nacięcia na powierzchni brzuśców (głębokie na ok. 0,2 mm i szerokie na ok. 0,1-0,2 cm).

bączki średniowieczne (fot. archiwum MAH)

Bączki różnią się także cechami konstrukcyjnymi, decydującymi o sposobie zabawy. Pięć egzemplarzy posiada wyodrębnioną walcowatą szyjkę. U czterech, w górnej, płaskiej części, zachowały się fragmenty drewnianego patyka lub otwór po nim. Osiem bączków posiada w dolnej części metalową igłę lub otwór, poświadczający jej wcześniejszą obecność.

Bąk średniowieczny z metalową igłą (fot. archiwum MAH)

Dawne sposoby zabawy bączkami możemy poznać dzięki źródłom ikonograficznym. Na obrazie Petera Bruegla Starszego "Zabawy dziecięce" z 1560 roku, możemy dojrzeć chłopców bawiących się bąkami. Artysta uchwycił trzy sposoby tejże zabawy: na dalszym planie chłopiec kręci bąka za pomocą zwykłego biczyka, chłopiec z lewej strony używa bicza podwójnego. Natomiast po prawej stronie dwaj chłopcy bawią się bąkami wyposażonymi w metalowe igły na końcach. Wokół górnej krawędzi bąka okręcony jest sznur, za który pociąga się po rzuceniu zabawki na ziemię. Rozkręcając się sznur, powoduje ruch zabawki.

Peter Bruegel Starszy "Zabawy dziecięce" 1560 (fragment; źródło: www.wikipedia.org)

Bogaty w szczegóły obraz Bruegla pozwala określić rolę poszczególnych cech konstrukcyjnych tych zabawek. Do zabawy bąkiem niezbędne było twarde podłoże - posadzka bądź płasko ubita ziemia. Zabawki wyposażone w igłę lub gwóźdź wbity w szpiczaste zakończenie wprawiano w ruch za pomocą sznurka owiniętego  wokół walcowatej szyjki. Bąki z wbitym kijkiem w górną, płaską część zabawki rozkręcano poprzez gwałtowne zakręcenie dłonią. Biczyków używano głównie do bączków pozbawionych szyjki. Zrobiony był z kawałka sznurka (o dł. ok. 60 cm) przywiązanego do patyka. Aby wprawić zabawkę w ruch należało owinąć go sznurkiem i rozwinąć go szybkim ruchem. Można było także wbić bąka w twardą ziemię i wprawiać w ruch uderzając silnie batem.

Zabawa bąkami "Zabawy dziecięce" P. Bruegel Starszy 1560 (fragment; źródło www.wikipedia.pl)

Widoczną z góry wirującą tarczę często malowano w kolorowe, nakładające się na siebie kółka, na wzór tzw. "pawiego oka". Niestety bąki odnalezione na terenie Starego Miasta w Elblągu nie posiadają zachowanych śladów farby. 

Bąki wirują wokół własnej osi, obiegając jednocześnie pewną przestrzeń, przypominając przy tym ruch Ziemi wokół Słońca. Wg niektórych jest coś hipnotyzującego w zapętlonym ruchu wirującego bączka. Poniżej link do krótkiego filmu zrealizowanych w 1969 roku przez Ray i Charlesa Eames - projektantów i kolekcjonerów zabawek:

http://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=UJ-VFMymEiE#at=97 




Post powstał na podstawie pracy magisterskiej Kamili Domagalskiej