Pionki nowożytnych gier z elbląskich badań

Wśród licznie odkrywanych, głównie w elbląskich latrynach, przedmiotów datowanych na okres od XVI do początków XIX wieku niezbyt dużo jest takich, które są świadectwem uprawianych przez mieszkańców nowożytnego miasta gier i zabaw. Co ciekawe, znacznie więcej takich przedmiotów odkrywano dotychczas w warstwach datowanych od XIII w. do XV w. Trudno jest określić przyczynę tego zjawiska. Czy świadczy to o znacznie większym oddawaniu się grom i zabawom średniowiecznych elblążan, czy jedynie jest to dosyć przypadkowe?

Być może do gry w warcaby lub do innej gry planszowej służył kościany krążek o średnicy 40 mm z otworem w środku, ozdobiony dwoma rytymi liniami. Na podstawie kontekstu odkrycia należy go datować najwcześniej na XVIII w., być może nawet na jego drugą połowę. 

pion do gry z 2. poł. XVIII w.
(Archiwum MAH)

Prawdopodobnie znacznie bardziej popularna była gra w domino. Dwie z odkrytych kości domina pochodzą prawdopodobnie z jednego kompletu. Świadczą o tym ich identyczne wymiary (21,5 x 38 mm, 23 x 38 mm) oraz identyczna technika wykonania. Jedna z tych kości miała układ oczek 5:5, druga 5:8. Trzecia kostka o szerokości 18,5 mm i długości 40 mm miała układ oczek 1:9, czwarta to - to układ oczek 1:1. 

Na obecnym etapie trudno jest określić, czy są to wyroby rzemieślników miejscowych, czy też zostały przywiezione do Elbląga z innych ośrodków.

"Elbląskie" kości do gry w domino
(Archiwum MAH)

Również dosyć tajemnicze jest pochodzenie gry (z wyjątkiem kraju, w którym powstała) i początek jej znajomości w Europie. O różnych legendach i poglądach na temat czasu powstania tej gry można przeczytać również sieci, na HistMag.org. W większości opracowań dotyczących gier najczęściej przyjmuje się, że krajem pochodzenia domina są Chiny, ale już okres powstania nie jest w pełni wyjaśniony. Także czas dotarcia domina do Europy nie jest znany. Niektórzy przypuszczają, że mogła ona tu trafić już w XIII w., oczywiście przywieziona z Chin przez Marko Polo, ale trudno dociec na jakiej podstawie te przypuszczenia są wysnuwane, ponieważ brak jest dotychczas dowodów, że gra ta znana była w Europie już w tym okresie. 

Jest natomiast pewne, że domino staje się popularne w XVII i XVIII w. W oryginalnym dominie komplet kości składał się z zestawu 21 kości oznaczonych oczkami w ilości od 1 do 6. W krótkim czasie ilość kostek wzrosła do 28 poprzez dodanie 7 czystych. Warianty z większą ilością oczek (7, 8 i 9) są modyfikacjami, które rozpowszechniły się później. Biorąc pod uwagę kontekst znalezienia oraz powyższe spostrzeżenia na temat rozwoju gry, kości domina odkryte w Elblągu można datować ogólnie na XVIII wiek. 

Z opracowanych przez Andrzeja Grotha elbląskich ksiąg cła palowego można się dowiedzieć, że do Elbląga drogą morską przywożono karty do gry. Ich dostawy zawijały do elbląskiego portu w przynajmniej w roku 1585, 1607, 1653, 1657, 1675, 1686. Jednak ich nietrwałość jest prawdopodobnie przyczyną tego, że jak dotychczas nie zostały one odkryte w "archeologicznych skarbonkach" Elbląga....

Podczas pisania wykorzystano:

E. Glonnegger, Leksykon gier planszowych. Geneza, zasady i historia, Warszawa 1997.
W. Endrei, L. Zolnay, Fun and Game In Old Europe, Budapest 1986.
A. Groth, Statystyka handlu morskiego portów Zalewu Wiślanego w latach 1581-1712, Wrocław-Warszawa-Kraków 1990