Niech gra muzyka

 W średniowiecznym Elblągu, podobnie jak w innych ośrodkach, praca wyznaczała codzienny rytm miasta i jego mieszkańców. Zajęcia zawodowe, normy postępowania, religia i wiara określały zasady współżycia i system wartości. Do niedawna jeszcze świat średniowiecznej Europy był postrzegany jedynie przez te dwa czynniki – pracę i religię.

Jednak w tym świecie, tak jak w każdej epoce, był również czas na wypoczynek, spotkania, zabawy czy uczty, barwne jarmarki, wreszcie święta religijne i uroczystości miejskie.

W trakcie tych wszystkich uroczystości i spotkań jednym ze stałych elementów była muzyka. Elbląskie tradycje muzyczne znane są w źródłach pisanych już od średniowiecza, a zachowane informacje mówią o wynajmowaniu muzyków przez Radę Miejską, o zespołach muzycznych w elbląskim Gimnazjum. Tradycje te trwały bardzo długo, praktycznie aż do zagłady miasta. W XIX wieku działało jednocześnie w mieście kilkadziesiąt chórów i powszechne było rodzinne muzykowanie.

Również przedmioty odkryte w trakcie prowadzonych wykopalisk świadczą o tym, że muzyka i muzykowanie nie były obce przynajmniej części dawnych elblążan. Są to instrumenty wydobyte z elbląskich latryn, niektóre z nich to przedmioty wyjątkowe w skali europejskiej. Zostały one opracowane przez Panią Dorotę Popławską, a podane informacje zaczerpnięto z jej opracowań.

Gitterna, 1. połowa XV w.
(Fot. archiwum MAH)

Rzeźbiona szyjka gitterny
(Fot. archiwum MAH)

Niewątpliwie najbardziej cenna jest gitterna, instrument strunowy, poprzednik współczesnej gitary. Jej całkowita długość wynosi 548 mm, szerokość – 187 mm, wysokość korpusu – 65 mm. Korpus instrumentu wykonano z lipy, płytę wierzchnią wycięto ze świerka, podstawek również ze świerka. Korpus przechodzi w krótką i szeroką szyjkę ozdobioną płasko rzeźbionym popiersiem kobiety. Gitterna z Elbląga była zaopatrzona najprawdopodobniej w 8 strun, na co wskazuje liczba kołków do strun. Została ona archeologicznie wydatowana na pierwszą połowę XV wieku. Porównanie gitterny elbląskiej z instrumentem z kolekcji Wartburg-Stiftung w Eisenach, jak również z ówczesnymi źródłami ikonograficznymi i pisanymi pozwala potwierdzić takie datowanie. Odnaleziona w Elblągu gitterna jest jedynym tego rodzaju instrumentem w Europie odkrytym w trakcie badań wykopaliskowych i jednym z najstarszych zachowanych.

Fidel, XIV w.
(Fot. Archiwum MAH)

Kolejnym instrumentem strunowym jest fidel, na którym grano przy użyciu smyczka. Długość całkowita instrumentu wynosi 333 mm, szerokość korpusu 100 mm. Fidel wyrzeźbiono w jednym klocku drewna lipowego. Pudło rezonansowe przechodzi w krótką szyjkę zakończoną płytką kołkową w kształcie zbliżonym do liścia lipy. Na powierzchni instrumentu widoczne są wyświecenia i wgłębienia drewna, co pozwala wnioskować, że na fidelu z Elbląga grano często i przez długi czas. Takie ślady mogły powstać bowiem tylko dzięki długotrwałemu i intensywnemu wykorzystywaniu instrumentu. Może tu być brany pod uwagę okres od około 10 do 13 lat. Wielkość, kształt oraz cechy instrumentu pozwalają datować go na XIV wiek. Z zachodniej Europy znanych jest kilka średniowiecznych fidel – z kolekcji Roberta Leibbranda w Berlinie, kolekcji Irwinga Untermegera w Nowym Yorku, ze zbiorów Chiesa del Corpus Domini w Bolonii.

Flet prosty, koniec XV lub początek XVI w.
(Fot. archiwum MAH)

Innego rodzaju instrumentem jest flet prosty o długości 299 mm. Na wierzchniej części korpusu znajduje się siedem otworów dźwiękowych i prostokątny otwór wargowy, na stronie spodniej – jeden otwór dźwiękowy, a w otworze wargowym został umieszczony czop. Chronologia instrumentu została określona metodami archeologicznymi na koniec XV lub początek XVI wieku. Jest to trzeci flet prosty odkryty w trakcie wykopalisk na terenie Europy. Najstarszy (XV wiek) pochodzi z Getyngi (Niemcy), drugi (z końca XVI wieku) z Huis te Merwede koło Dortrechtu (Holandia). Elbląski flet jest instrumentem profesjonalnym, a konstrukcja czopu nie ma jak dotychczas analogii w Europie, co czyni z niego bardzo unikatowy okaz.

Piszczałka, połowa XV w
(Fot. Archiwum MAH)

Również z drewna została wykonana piszczałka, której długość wynosi 237 mm. Na wierzchniej części korpusu wycięto trzy otwory dźwiękowe i trójkątny otwór wargowy, na części spodniej – jeden otwór dźwiękowy. Została ona wykonana z czarnego bzu. Metodami archeologicznymi wiek instrumentu został określony na połowę XV wieku. Również w przypadku tego instrumentu rozmieszczenie otworów dźwiękowych jest odmienne w porównaniu do dotychczas znanych tego typu instrumentów europejskich. Piszczałka została wykonana przez amatora, prawdopodobnie prze osobę, która na nim grała.

Dla pragnących poszerzyć swoją wiedzę o elbląskich instrumentach podajemy opracowania, z których zostały zaczerpnięte powyższe informacje:

D. Popławska, Instrumenty muzyczne średniowiecznego Elbląga, [w:] Archaeologia Elbigensis, vol. 2, G. Nawrolska i J. Tandecki (red.), Elbląg-Gdańsk 1997, s. 145-154.

D. Popławska, Flet prosty i fujarka: nowe odkrycia archeomuzykologii Elbląga, [w:] Archaeologia et historia urbana, R. Czaja, G. Nawrolska, M. Rębkowski, J. Tandecki (red.), Elbląg 2004, s. 483-488.