Półcylindryczne kafle późnogotyckie

W 2005 roku zostały przeprowadzone badania wykopaliskowe na ulicy Bednarskiej 9, jednej z ważniejszych i bogatszych ulic Elbląga. Łączyła ona nadbrzeże ze Starym Rynkiem, w związku z czym mógł się na niej koncentrować ruch handlowy. W XIV wieku dominującą grupą, zamieszkującą tę ulicę, byli kupcy oraz rajcy. Do końca tego stulecia miała ogromny udział we władzach miasta oraz cieszyła się największym prestiżem społecznym, który utraciła w związku z kryzysem handlu hanzeatyckiego w latach 90. XIV wieku.

Zespół kafli został znaleziony w kamienno-ceglanej latrynie, w obrębie warstw datowanych na XV wiek. Datowanie ustalono na podstawie znajdujących się w nich naczyń glinianych, zarówno miejscowych jak i importowanych, m.in. kamionek z Siegburga i Waldenburga, wyrobów skórzanych, głównie butów i fragmentów pasków skórzanych. Podczas eksploracji latryny, wydobyto fragmenty należące do prawdopodobnie czterech dużych kafli wieńczących z ażurowymi maswerkami, które zakończono plastycznymi wimpergami. Ornament tych kafli przypomina kształtem późnogotyckie okno z motywem czteroliścia, umieszczonego centralnie. Na zwieńczeniu kafla umieszczono plastyczną kobiecą główkę, na której są wyraźnie czytelne rysy twarzy i fryzura. Na podstawie znalezionych fragmentów można zrekonstruować dwa kafle. Poniżej prezentuję jeden z nich:

Kafel półcylindryczny; rekonstrukcja i konserwacja wykonana przez p. Alinę Sawicką (fot. A. Sawicka)

Odwrocie kafla półcylindrycznego (fot. A. Sawicka)

Kafle zostały wykonane z masy garncarskiej z drobnoziarnistą domieszką, mają jasno-szare czerepy i położono na nie szkliwo ołowiowe o zielono-oliwkowym zabarwieniu. Wyróżniają się one na tle całej wytwórczości garncarskiej Elbląga w okresie od XIV do XV wieku, ponieważ w tym czasie (aż do przełomu XV i XVI wieku) wszystkie wyroby garncarni elbląskich wypalane były w atmosferze redukcyjnej (były to tzw. wyroby siwe) i nie stosowano szkliw.

Warto wspomnieć w tym miejscu o sposobie wykonywania tego typu kafli. Cały proces rozpoczynano od wytoczenia na kole garncarskim cylindra, który później przecinano na pół, wzdłuż osi pionowej. W ten sposób można było uzyskać elementy potrzebne do wykonania dwóch kafli. Górną część przygotowanego półsurowca zaginano w ten sposób, aby stworzyć coś w rodzaju połowy kopuły, czyli ostrołukowego zamknięcia kafla od góry. Następnie doklejano do nich płytki licowe, w tym przypadku były to maswerki przysłaniające kafle i przedstawienia głowy kobiecej w miejscu zwieńczenia kafla. Na koniec osadzano w tylnej ściance kafla glinianego trzpienia mocującego.

Ponieważ wszystkie fragmenty kafli zostały znalezione w jednym miejscu oraz posiadają wspólne cechy technologiczne, a także jednakową stylistykę, możemy przypuszczać, że pochodzą one z jednego pieca. Być może ogrzewał on pomieszczenia mieszkalne znajdujące się na parceli przy Bednarskiej 9. Piec ten prawdopodobnie funkcjonował kilkadziesiąt lat od około połowy XV wieku
i został rozebrany lub postawiony na nowo przy użyciu nowych kafli na początku XVI wieku.

Omawiane kafle są unikatowe, nie tylko w skali Elbląga, ale także Prus. Zaprezentowane powyżej różnice w technologii i technice wykonania kafli i garncarskich wyrobów miejscowych wskazują, że analizowany zespół nie powstał prawdopodobnie w miejscowych pracowniach lub ewentualnie wykonał je na miejscu obcy rzemieślnik. Gdyby jednak ta druga wersja była bardziej prawdopodobna, tego typu kafle znane byłyby z Elbląga w większej liczbie. Zatem wydaje się, że najprawdopodobniej kafle zostały przywiezione do Elbląga jako gotowy wyrób, z którego następnie postawiono piec.

Kafel półcylindryczny prezentowany na wystawie Elbląg - życie codziennie w mieście hanzeatyckim, Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu (fot. A. Grzelak)

Podczas opracowywania tego materiału, podjęto próby określenia miejsca, w którym zostały wykonane i z którego mogły być przywiezione. Niestety, w terenów Polski nie są one praktycznie znane, za wyjątkiem egzemplarza prezentowanego w Muzeum Okręgowym w Toruniu - jest to kafel wykonany w tej samej technice oraz pokryty identycznym szkliwem, a także w ten sam sposób ozdobiony. Być może kafle z Elbląga i Torunia zostały wykonane w tym samym warsztacie. Jeśli chodzi natomiast o piece wykonane z podobnych kafli, to za przykład można uznać zrekonstruowany obiekt z Muzeum w Raciborzu. Bliskie analogie do zespołu kafli odkrytych w Elblągu pochodzą także z Berna w Szwajcarii oraz Alzacji w okolicach Strasburga.

Na podstawie artykułu M. Marcinkowskiego Zespół późnogotyckich kafli ze Starego Miasta
w Elblągu [w:] Kwartalnik Historii Kultury Materialnej nr 3-4/2009, s. 379-386.

Wesołych Świąt!

Naszym Drogim Czytelnikom
życzymy zdrowych, radosnych, słonecznych
i spokojnych
Świąt Wielkanocnych !

Historie równoległe - Roskilde

Od czwartku 10 kwietnia w Viking Ship Museum w Roskilde można oglądać wystawę The World in the Viking Age, na której wśród znalezisk z całego świata są prezentowane obiekty z kolekcji Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu. Wyjątkowość tej ekspozycji opiera się na przedstawieniu kultury Wikingów w aspekcie globalnym, a jej osią są kontakty pomiędzy ówczesnymi cywilizacjami wyznaczane przez szlaki handlowe. Odnalezione w Truso zabytki (m.in. bursztynowa kolia, srebrne monety arabskie, zestawy odważników wagowych) eksponowane są wśród unikatowych zabytków tego okresu z Europy Północnej, Chin, Indonezji i Zanzibaru.

The World in the Viking Age [fragment wystawy - fot. U. Sieńkowska]

Historia Roskilde nie kończy się na epoce Wikingów, również w średniowieczu był to znaczący ośrodek polityczno-handlowy. Data założenia miasta ginie w mrokach historii. Jednym z nielicznych zachowanych źródeł pisanych dotyczących miasta jest kronika Adama z Bremy, w której autor określa miasto królewską rezydencją Duńczyków i największym miastem Zelandii. W 980 roku Harald Sinozęby ustanowił Roskilde stolicą Danii. Miasto stało się centrum gospodarczym, politycznym i religijnym. Było rezydencją duńskich monarchów za życia i miejscem ich pochówku po śmierci. Kwitło tu życie intelektualne. Miejska szkoła katedralna szczyciła się wysokim poziomem nauczania. Tutaj działał też sławny kronikarz duński Saxo Grammaticus.

Katedra w Roskilde - miejsce spoczynku duńskich władców [fot. U. Sieńkowska]

Średniowieczne źródła pisane wielokrotnie poświadczają kontakty Elbląga z Danią. Kupcy i żeglarze elbląscy zawijają do portów Morza Północnego, zapewne też do duńskiego Roskilde. Odnotowane z źródłach zostały także prywatne podróże mieszkańców Elbląga do Danii, często odbywane w celu zdobycia wykształcenia. Znane są także (wcale nierzadkie) przypadki mieszkańców Danii stających się pełnoprawnymi obywatelami miasta Elbląga. Odnalezione zabytki archeologiczne na terenie Elbląga i Roskilde potwierdzają, że mieszkańców tych miast łączył podobny styl życia.

Makieta średniowiecznego Roskilde - fragment [fot. U. Sieńkowska]

Zabytki z okresu średniowiecza [Roskilde Museum - fot. U. Sieńkowka]

Podobieństwo obu miast uwidacznia się w dalszej historii Roskilde. Naturalnie postępujące wypłycanie się fiordu spowodowało, że port stawał się zbyt płytki dla większych statków, ograniczając jego możliwości handlowe. Decyzja króla o przeniesieniu stolicy do Kopenhagi w 1443 roku oraz wybuch zamieszek na tle religijnym pogrążyły potencjał gospodarczy miasta. W czasach nowożytnych Roskilde nadal pełniło funkcję głównego centrum gospodarczego Zelandii, nigdy nie odzyskało jednak dawnej pozycji. Miasto pogrążyły toczące się w drugiej połowie XVII wieku walki o dominację na Bałtyku, w której zarówno Dania, jak i Polska, były mocno zaangażowane (co odbiło się bezpośrednio na kondycji Elbląga i jego kontaktach z Danią). Roskilde sprowadzono do funkcji miasta garnizonowego, nadszarpując i tak już wątły budżet miasta. Dzieła upadku dokończyły epidemia zarazy (1652-54; zginęło 20% ludności), najazd szwedzki (1658) i (jakby tego było mało) dwa poważne pożary (1647, 1660). W niespokojnych czasach XVIII wieku (wojny napoleońskie) Roskilde było niewielkim miastem o charakterze rolniczo-nadmorskim. Sytuacja ta poprawiła się z nastaniem ery industrialnej, Roskilde stało się miastem przemysłowym z głównym węzłem kolejowym na Zelandii (w 1867 roku odnotowano 69 tyś. odjazdów pociągów ze stacji w Roskilde, w 1918 prawie 400 tyś).

Widok na fiord z dzwonnicy Katedry [fot. U. Sieńkowska]

Dzisiaj Roskilde jest przepięknym niewielkim miastem, potrafiącym wykorzystać swój potencjał. W centrum nadal pozostał fiord, otwierający Roskilde drogę na otwarte morze, niegdyś będące motorem jego rozwoju. Tutaj znajduje się Viking Ship Museum, zbudowane specjalnie dla odnalezionych w latach 60-tych wraków wikińskich łodzi. Oprócz budzącej ogromne wrażenie ekspozycji (prezentowane pozostałości wraków statków mają nawet 30 m długości), można w funkcjonującym na potrzeby muzeum warsztacie zobaczyć, jak powstały wikińskie łodzie, a nawet pożeglować na replice.
Każdego roku w lipcu w mieście odbywa się znany Festiwal Rockowy

Viking Ship Museum - fragment ekspozycji stałej [fot. U. Sieńkowska]

Widok na port i katedrę [fot. U. Sieńkowska]

Ratusz Starego Miasta, cz. 2 - średniowieczna rozbudowa

Do rozbudowy i przebudowy elbląskiego ratusza przystąpiono najpóźniej około 1300 roku. Dynamicznie rozwijający się Elbląg, będący wtedy jeszcze największym portem państwa zakonnego i jego najważniejszym miastem, było stać na manifestację swojego znaczenia poprzez wzniesienie okazałych budynków zespołu ratuszowego. Pierwsze zachowane wzmianki na temat budynku rady pochodzą dopiero z 1319 roku, a z 1332 informacja o zawieszeniu dzwonu na wieży ratuszowej. Data ta wyznacza termin zakończenia najważniejszych prac budowlanych.

Badania archeologiczne pozwoliły na ustalenie, że w trakcie tej przebudowy, czy właściwie budowy nowego zespołu ratuszowego, zaplanowano i wznoszono jednocześnie budynek główny ratusza, sukiennice, dom pisarza miejskiego i budynek jatek mięsnych oraz być może nieco później wybudowano ratuszową latrynę w konstrukcji kamiennej, na planie okręgu. Do sukiennic dostawiono wkrótce od wschodu okazałą piwnicę.

Relikty architektury zespołu ratuszowego
odkryte w trakcie badań
(Archiwum MAH)

Latryna ratuszowa
(Fot. Archiwum MAH)

Budynek nowego ratusza otrzymał kształt prostokąta o wymiarach 11,5 x 20,5 m, skierowany szczytem do ul. Stary Rynek, a jego fundamenty zostały postawione częściowo z wykorzystaniem fundamentu pierwszego budynku ratuszowego z XIII wieku. W trakcie badań archeologicznych odnaleziono ceglany detal architektoniczny, którego elementy znane są z wielu zamków krzyżackich. Prawdziwą sensacją było odnalezienie kilku sztuk detalu kamiennego wykonanego z wapienia gotlandzkiego. Jego wykonanie było na bardzo wysokim poziomie artystycznym i jak dotychczas nie ma on analogii wśród budynków świeckich na terenie dawnego państwa zakonnego.

Kamienny detal architektoniczny
średniowiecznego ratusza elbląskiego
(Rys. B. Kiliński, Archiwum MAH)

Jedną z większych niespodzianek w trakcie prowadzonych prac wykopaliskowych zespołu ratuszowego było odkrycie dużej piwnicy, o wymiarach 10 x 25 m, dostawionej pośrodku sukiennic, od strony wschodniej. Zachowane pozostałości architektoniczne wskazują, że miała ona początkowo drewniany strop. W późniejszym okresie została przedzielona ścianą działową i przesklepiona kolebkowo. Prawdopodobnie służyła do przechowywania wina, sprowadzanego do Elbląga z różnych rejonów Europy.

Nieznana piwnica ratuszowa
(Fot. Archiwum MAH)

Sukiennice, których budowę podjęto razem z nowym ratuszem, wzmiankowane są w źródłach w 1340 roku, nazywane były także Domem Kupców. Budynek sukiennic został posadowiony na rzucie prostokąta, dłuższym bokiem od ul. Stary Rynek, o wymiarach 14 x 25 m. Były pierwotnie zagłębione nieznacznie w gruncie, a do ich wnętrza prowadziły dwa wejścia – od ul. Stary Rynek i od ul. Rzeźnickiej. Szczególnie dobrze zachowane to drugie wejście miało około 2 m szerokości i zachowanych kilka stopni wykonanych z cegieł, w grubości muru. Wnętrze sukiennic miało posadzkę w postaci kamiennego bruku, później wyłożona była cegłami. Kramy ulokowane były wzdłuż dłuższych ścian z przejściem pośrodku budynku.

Od ul. Rzeźnickiej przylegał do sukiennic Dom Pisarza Miejskiego. Na parterze znajdowała się pracownia pisarza, na górnej kondygnacji – jego mieszkanie.

Wejście do Sukiennic od ul. Rzezźnickiej
(Fot. Archiwum MAH)

Pozostałości architektoniczne Domu Pisarza
(Fot. Archiwum MAH)

W tym samym czasie został postawiony budynek jatek mięsnych, który przylegał od wschodu do Domu Pisarza. Jatki to budynek z czteronawową halą podzieloną wzdłuż dwóch przejść na 34 stanowiska. W piwnicach tego budynku znajdowały się piece służące do przygotowywania wyrobów masarskich. Budynek przetrwał pożar w 1777 roku i funkcjonował jeszcze w 1. połowie XIX wieku. Później na jego miejscu pobudowano neoklasycystyczną kamienicę.

Wnętrze jatek rzeźnickich w trakcie badań
(Fot. Archiwum MAH)

Tekst powstał na podstawie:

M. Marcinkowski, W. Rynkiewicz-Domino, Ratusz staromiejski w Elblągu, Elbląg 2011.

Do nabycia w Muzeum Archeologiczno-Historycznym w Elblągu.