O żmudnych początkach ambitnego przedsięwzięcia, czyli 70 lat Muzeum.

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu, jedna z najciekawszych instytucji kulturalnych regionu, obchodzi w tym roku 70 – lecie działalności. W świadomości współczesnych mieszkańców miasta funkcjonuje od zawsze. Spróbujmy jednak cofnąć się do okresu powojennego i sprawdzić, jak doszło do powstania muzeum.

Okres powojenny

W wyniku działań wojennych duża część kolekcji Stadtisches Museum, funkcjonującego w Elblągu od 1865 roku, zaginęła lub została zniszczona. Dlatego już w 1945 roku przy Wydziale Oświaty, Kultury
i Sztuki w Zarządzie Miejskim rozpoczął działalność referat muzealny, którego zadaniem było odnalezienie i ochrona tych zabytków. Część z nich zlokalizowano w lesie nieopodal Rakowa, pozostałe – jak się okazało – zostały złożone w podziemiach kamienicy na ulicy Św. Ducha, będącej dawną siedzibą pruskiego muzeum. Uratowane zbiory zmagazynowano w piwnicach dawnego gimnazjum przy ulicy Łączności, przemianowanego na siedzibę Zarządu Miejskiego. Tam w grudniu 1947 roku otwarto pierwszą wystawę zgromadzonych muzealiów. Poszukiwania zabytków były kontynuowane,
a równocześnie rozpoczęto starania o pozyskanie obiektu, który mógłby na stałe służyć jako siedziba muzeum i miejsce przechowywania zbiorów. Niestety, w tak zrujnowanym w wyniku działań wojennych mieście, pozyskanie choćby jednego pomieszczenia z przeznaczeniem na działalność kulturalną było niezwykle trudne.

Ostatecznie podjęto decyzję o przekazaniu na potrzeby muzeum dwóch kamienic przy ulicy Wigilijnej 11 i 12, których remont rozpoczął się w 1950 roku. Zawiązana w międzyczasie nieformalna grupa plastyków i architektów, wzięła na siebie ciężar nadzoru nad odbudową kamienic oraz dalszych poszukiwań zaginionych zabytków. Do grupy tej należeli m. in.  Ryszard Czarnocki, Julian Leniec, Wera Wypychowa, Zbigniew Tomanek  i Włodzimierz Sierzputowski.

Muzeum w latach 50. XX w. (fot. nadesłana)

 

Obywatelski Komitet Wykonawczy Roku Jubileuszowego

W 1954 roku władze ogłosiły jubileusz 500-lecia wyzwolenia Elbląga z rąk krzyżackich i zapowiedziały huczne obchody. Miały one swoją symbolikę: podkreślały polskość Elbląga, miasta dwukrotnie uwolnionego spod niemieckiego panowania. Rozpoczęto od powołania Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego, w skład którego weszli członkowie wspomnianej wcześniej grupy społeczników. Komitet miał odpowiadać za realizację niezwykle bogatego programu obchodów, który obejmował m. in. publikacje książkowe, wydanie okolicznościowych plakatów i znaczków, masówki (uroczyste zebrania) w zakładach pracy, konkursy, koncerty orkiestry symfonicznej, spektakle teatralne
i wystawy. Rangę tego wydarzenia podkreślano również w manifeście Komitetu, w którym znajdziemy takie słowa: „ 500 blisko lat później, w tymże dniu 12  lutego 1454 roku bohaterstwo żołnierza radzieckiego wyzwoliło Elbląg z jarzma faszystowskich Niemiec – spadkobiercy feudalnego zakonu, i – przywróciło miasto po raz drugi Polsce”.  

Pierwsza wystawa (fot. archiwum Muzeum).

 

Oprócz wydarzeń towarzyszących wspomnianej rocznicy, Komitet prowadził równolegle działania zmierzające do otwarcia muzeum. 24 marca 1954 członkowie Komitetu wydali uchwałę powołującą muzeum, z siedzibą w nowo wyremontowanych kamienicach, co zapoczątkowało organizację pierwszych ekspozycji. 8 czerwca 1954 roku dokonano uroczystego otwarcia wystawy „Elbląg wczoraj – dziś – jutro” obejmującej rzemiosło, archeologię, fotografię przedstawiającą dawny Elbląg i malarstwo amatorskie.
O tym wydarzeniu szeroko rozpisywała się prasa, od dawna sygnalizująca potrzebę istnienia takiej placówki. W Głosie Wybrzeża z 12 czerwca 1954 Jerzy Kolendo pisał: „W dniu 8 bm. w godzinach popołudniowych przed odbudowanymi kamieniczkami przy ulicy Wigilijnej zebrała się spora grupa osób. Przewodniczący prezydium MRN tow. Wiśniewski otworzywszy drzwi, przeciął biało czerwoną wstęgę: miasto otrzymało jeszcze jedną ważną placówkę kulturalną – muzeum”.  Data 8 czerwca również jest symboliczna. Tego dnia w 1454 roku król Kazimierz Jagiellończyk odwiedził Elbląg by odebrać hołd od mieszkańców miasta.

Muzeum w Elblągu

Wspomniane wystawy cieszyły się ogromnym zainteresowaniem wśród mieszkańców. W ciągu pierwszych tygodni odwiedziło je około dziesięciu tysięcy osób. To pokazuje, jak ważna była to inicjatywa dla lokalnej społeczności. Placówka nie posiadała osobowości prawnej i nie miała stałego finansowania. Dodatkowo władze centralne uznały, że muzeum zostało otwarte demonstracyjnie, pomimo skreślenia z planu gospodarczego. Dlatego 12 lutego 1955 roku, na mocy zarządzenia nr 25, muzeum zostało przejęte przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Od tamtej chwili nosiło nazwę Muzeum w Elblągu
i było nadzorowane przez Centralny Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków, za pośrednictwem Okręgowego Muzeum Pomorskiego w Gdańsku. Pierwszym kierownikiem instytucji został Henryk Cieśla, wcześniej prowadzący Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku. Oprócz niego muzeum zatrudniało jeszcze dwie osoby. W ciągu następnych kilku lat dzięki staraniom muzealników przeprowadzono inwentaryzację zbiorów, otwarto szereg wystaw czasowych i rozpoczęto działalność edukacyjną. Co roku placówkę odwiedzało kilkanaście tysięcy osób. W 1961 roku udostępniono stałą ekspozycję archeologiczną pn. „Pradzieje ziemi elbląskiej”. Rok później, w wyniku procesu decentralizacji, muzeum stało się instytucją miejską podlegającą Prezydium Miejskiej Rady Narodowej. 

Pierwszy kierownik Muzeum, Henryk Cieśla (po lewej); fot. nadesłana.

 

Data powstania muzeum

Przyjmuje się, że muzeum rozpoczęło działalność 24 marca 1954 roku, na mocy uchwały Obywatelskiego Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego Elbląga i w pierwszych miesiącach działalności było inicjatywą wyłącznie obywatelską. Niestety, uchwała nie została do tej pory odnaleziona.  Nie ma jej
w archiwach muzeum, w Archiwum Państwowym w Malborku ani w Gdańsku. Jedyna wzmianka o tym dokumencie znajduje się w  opracowaniu Danuty Milewskiej pt. „Powstanie
i działalność Muzeum w Elblągu w latach 1954 – 1964”, opublikowanym w Roczniku Elbląskim nr III
w roku 1965. Można więc ostrożnie przyjąć, że autorka wiedziała o istnieniu uchwały wyłącznie
z przekazów ustnych członków komitetu. Poszukiwania dokumentu trwają. Ktokolwiek go widział lub posiada informacje na temat jego zawartości czy miejsca przechowywania, proszony jest o kontakt
z elbląskim muzeum.

Pierwsze lata działalności muzeum to trudny okres odbudowywania kulturalnych więzi z polskim dziedzictwem Elbląga. Niepełna kadra, niewystarczające zaplecze techniczne i trudności finansowe sprawiły, że tylko dzięki determinacji pracowników i zaangażowaniu entuzjastów ze środowiska artystycznego, ta początkowo społeczna, oddolna inicjatywa przerodziła się w sprawnie działającą instytucję, która funkcjonuje do dziś i systematycznie się rozwija.

Piotr Mazurowski

 

 

Bibliografia

D. Milewska, RE, 1965, s. 317 – 323

J. Kolendo, W zabytkowych kamieniczkach przy ul. Wigilijnej, Głos Wybrzeża, 12.06.54

Protokoły z posiedzeń Prezydium WRN w Gdańsku, AP w Gdańsku