O warowni krzyżackiej w Rydze i tabliczkach woskowych w Turku

W dzisiejszym poście będzie trochę o promocji naszej elbląskiej archeologii za granicą.

Przez ostatnie dwa lata mieliśmy okazję uczestniczyć w międzynarodowym multidyscyplinarnym  projekcie The Ecology of Crusading, fundowanym przez Europejską Radę Badań Naukowych (European Research Concil) i prowadzonym przez Aleksa Pluskowskiego z Uniwersytetu w Reading. Projekt badał wpływ podboju i kolonizacji zakonu krzyżackiego na środowisko naturalne w basenie Morza Bałtyckiego w okresie średniowiecza, łącząc badania archeologiczne oraz analizy paleobotaniczne, zooarcheologiczne i geoarcheologiczne wraz informacjami zawartymi w źródłach pisanych w celu uchwycenia zmian, jakie powstawały w wyniku budowy i funkcjonowania zamków.

Badania, które prowadziliśmy w 2012 i 2013 roku idealnie wpisywały się w założenia projektu; prowadziliśmy je na terenie dawnego zamku krzyżackiego, a w efekcie odkryliśmy prawdopodobnie najstarszą drewnianą warownię krzyżacką, o czym pisaliśmy w poprzednich postach (http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2012/09/wykopaliska-na-podzamczu.html
http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2013/09/kolejny-sezon-badan-na-dziedzincu-muzeum.html).

Więcej informacji na temat projektu Ecology of Crusading można znaleźć tutaj: http://www.ecologyofcrusading.com/

Projekt zakończył się międzynarodową konferencją, na której przedstawiciele różnych instytucji prezentowali wyniki swoich badań, prowadzonych na terenie Polski, Litwy, Łotwy i Estonii. Reprezentując Muzeum, miałam możliwość przedstawienia referatu zatytułowanego: Archeologiczne i geomorfologiczne badania najstarszej warowni krzyżackiej w Elblągu, czyli podsumowanie dwóch sezonów badawczych wraz z wynikami analiz dendrochronologicznych i geomorfologicznych, co spotkało się z dużym zainteresowaniem badaczy z różnych ośrodków. Jest to kolejny powód, dla którego warto kontynuować nasze badania na terenie dawnego zamku krzyżackiego. Wszystkie referaty z konferencji będą publikowane, zatem zainteresowani będą mogli za jakiś czas dowiedzieć się nieco więcej na ten temat :)

Budynek Akademii Nauk w Rydze, a przynajmniej jego fragment (II dzień obrad), fot. J.F.

Fragment Starego Miasta w Rydze (Plac Ratuszowy i Gildia Bractwa Czarnogłowych), fot. J.F.

Już po obradach przed zamkiem w Cesis (niedaleko Rygi), fot. M. Karczewska

Muzeum otrzymało również zaproszenie na międzynarodową konferencję poświęconą historii czytania i pisania, którą organizowało Muzeum Aboa Vetus & Ars Nova w Turku. Nasz udział spowodowany był współpracą ze wspomnianym muzeum, a efektem tej współpracy było udostępnienie przez nas elbląskich tabliczek woskowych. Prezentowane są one właśnie na wystawie Letter by Letter – Traces of Reading and Writing w tym fińskim muzeum (http://www.aboavetusarsnova.fi/en/exhibitions/letter-by-letter-traces-of-reading-and-writing) - jesteśmy jednym z trzech ośrodków spoza Finlandii, które wypożyczyły zabytki na tę wystawę. Miałam zatem okazję zaprezentować szerszemu gronu jeden z najlepiej zachowanych w Polsce zbiorów średniowiecznych tabliczek woskowych odkrytych podczas wykopalisk na Starym Mieście. 

Wystawa Letter by letter - Traces of Reading and Writing, Muzeum Aboa Vetus & Ars Nova, fot. J.F.

Fragment wystawy, fot. J.F.

Fragment wystawy, fot. J.F.

Po intensywnych działaniach związanych z projektem Museums over the borders powoli wracamy do naszej codziennej działalności, zapraszając Państwa serdecznie do dalszego śledzenia naszego bloga, na którym niebawem pojawi się pewien konkurs :)

Elbląskie tabliczki woskowe w fińskim Turku

Jeśli ktoś wybiera się w najbliższym czasie do Finlandii, a dokładniej Turku i chce odwiedzić tamtejsze muzea, to zapraszamy serdecznie do Aboa Vetus & Ars Nova na wystawę Letter by Letter – Traces of Reading and Writing opowiadającą o historii czytania i pisania w średniowieczu przez pryzmat znalezisk archeologicznych. Wspominam o tej wystawie, ponieważ poproszono nasze Muzeum o wypożyczenie dziesięciu tabliczek woskowych wraz pugilaresem, aby na ich przykładzie zaprezentować jeden ze sposobów sporządzania notatek lub tworzenia dokumentów i umów w czasach średniowiecznych. Tym bardziej jest to dla nas ważne, że Elbląg jest jednym z trzech ośrodków spoza Finlandii, z którego wypożyczono zabytki (jest jeszcze Holandia i Szwecja).

Rysunek pochodzi z materiałów promocyjnych Aboa Vetus&Ars Nova (http://www.aboavetusarsnova.fi/en/exhibitions/letter-by-letter-traces-of-reading-and-writing)

Turku położone jest w południowo-zachodniej Finlandii, a jego historia sięga epoki brązu. Od początku średniowiecza Turku było stolicą kraju, tutaj też powstało biskupstwo obejmujące niemal całą Finlandię. W XIV wieku miasto weszło w skład związku miast hanzeatyckich. XVI wiek był tzw. złotym wiekiem tego miasta; w 2. połowie szesnastego stulecia księciem Finlandii był Jan III, mąż Katarzyny Jagiellonki. W czasie wojny północnej miasto było okupowane przez Rosjan (lata 1713-1721) i na początku XIX wieku, wraz z całą Finlandią miasto przeszło pod panowanie rosyjskie. Po II wojnie światowej do miasta przyłączono okoliczne miejscowości (w jednej z nich, Naantali, znajduje się teraz park z Doliną Muminków, ale to już tak zupełnie nawiasem mówiąc :) ). Obecnie w mieście rozwija się przemysł stoczniowy. Współczesne miasto posiada ponad 50 zabytków, m.in. zamek, którego okres świetności przypadał na połowę wieku XVI, podczas panowania księcia Jana III Wazy i Katarzyny Jagiellonki; poza tym: XIII-wieczna katedra, budynek uniwersytetu z XVII wieku, liczne kościoły, ratusz, teatry oraz muzea.

Turku, Finlandia (źródło: internet)

Turku, widok nadbrzeża rzeki Aury (źródło: internet)

Katedra w Turku (źródło: internet)

Wspominałam w jednym z postów o tabliczkach woskowych (http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/search?q=tabliczki+woskowe). Nie chciałabym się powtarzać, ponieważ podstawowe informacje na temat tabliczek pojawiły się już wcześniej, jednak uzupełniając temat, dodam jeszcze, że tabliczki woskowe mają bliskowschodnią tradycję, a starożytni Grecy i następnie Rzymianie byli tylko kontynuatorami tego sposobu sporządzania notatek. Demostenes (żyjący w IV w. p.n.e. słynny mówca i polityk grecki) uważał, że tabliczki są najlepsze do stosowania w celach prywatnych, ze względu na łatwość dokonywania zmian z zapisach. Rzymianie z kolei zapisywali na nich zazwyczaj testamenty, transakcje kupna i sprzedaży, pokwitowania, zastawy itp...Tabliczki woskowe jako notatniki stały się popularne także w średniowieczu, najczęściej noszono je w specjalnym futerale, a ten z kolei na pasku lub rzemieniu. Dowodem na to jest właśnie wypożyczony zbiór pięciu tabliczek, prawdopodobnie tworzących wcześniej poliptyk wraz z pugilaresem, znaleziony podczas badań wykopaliskowych na jednej z działek przy ulicy Rybackiej (2008 rok). Na wspomnianych tabliczkach zachowały się napisy, póki co, trudne do określenia. Mamy jednak nadzieję, że doczekają się one szerszego opracowania. Tabliczki prezentowane w Turku pochodzą także z ulicy Św. Ducha i Kowalskiej.

Okładka poliptyku z ulicy Rybackiej, XV wiek (fot. L. Okoński)

Jedna z 5 tabliczek z ulicy Rybackiej, XV wiek (fot. L. Okoński)

Jedna z elbląskich tabliczek prezentowana na wystawie Aboa Vetus & Ars Nova Museum w Turku (fot. wysłana z Turku)

Pugilares na tabliczki woskowe, ulica Rybacka, XV wiek (fot. L. Okoński)

Wystawa jest czynna od 6 grudnia 2013 i potrwa do lutego 2015 roku. (http://www.aboavetusarsnova.fi/en/exhibitions/letter-by-letter-traces-of-reading-and-writing)
W najbliższym czasie, jak tylko wystawa zostanie otwarta, postaram się opublikować kilka zdjęć z otwarcia i samej ekspozycji.

Tabliczki woskowe

Na czym pisali średniowieczni uczniowie? Odpowiedź na to pytanie można znaleźć wśród licznych przedmiotów znajdowanych podczas wykopalisk na Starym Mieście. Materiałem pisarskim, bardzo popularnym w średniowieczu były tabliczki woskowe. Są to deseczki z wydrążonymi polami, które wypełniano woskiem (górna warstwa była miękka, spodnia – twardsza). Zazwyczaj do ich wykonania stosowano drewno bukszpanu, buku, kasztanowca, gruszy, jesionu, klonu, lipy, topoli lub wiśni.

Tabliczki woskowe najczęściej łączone były w dyptyki, czyli dwie tabliczki, tryptyki, złożone z trzech części oraz poliptyki i kodeksy, które składały się z kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu deseczek. Łączono je za pomocą rzemiennych wiązań. Okładki tabliczek często ozdabiano ornamentami geometrycznymi, roślinnymi i zwierzęcymi, używając do tego drogich materiałów. Te skromniejsze, dostępne dla większości, zazwyczaj były pozbawione zdobień.

Narzędziem do pisania był rylec, zwany często stilusem, wykonywany z drewna, metalu lub kości. Ostry koniec służył do pisania po wosku, natomiast drugim, płaskim końcem, po rozgrzaniu nad płomieniem świecy, zamazywano nieaktualny już tekst.

Tabliczka woskowa, XV wiek (fot.L.Okoński)

Tabliczki woskowe używane były nie tylko przez uczniów, ale również przez pisarzy i poetów, prowadzono na nich notatki, rachunki, korespondencję. Urzędy duchowne i świeckie stosowały je do zapisywania tekstów teologicznych i prawnych.

Podczas badań archeologicznych na Starym Mieście w Elblągu odkryto około 20 tabliczek, na jednej z nich zachowały się fragmenty ćwiczeń z gramatyki i retoryki, datowane na XV wiek.

Do kogo należały tabliczki, trudno jednoznacznie stwierdzić, jednak najprawdopodobniej części z nich używali uczniowie, uczęszczający do przykościelnej szkoły, w której przygotowywano do zawodu pisarza lub notariusza publicznego, a także nauczano poprawnego oraz ozdobnego pisania po łacinie, prowadzenia korespondencji prywatnej i urzędowej oraz spisywania protokołów i testamentów.

Tabliczki woskowe zostały opracowane przez państwa G. i T. Nawrolskich oraz pana J. Tandeckiego.