Być jak Benvenuto Cellini - codzienność elbląskiego złotnika

Pomyślne zdanie egzaminu mistrzowskiego czyniło z czeladnika pełnoprawnego, samodzielnego mistrza. Jeśli posiadał odpowiednie fundusze, mógł otworzyć pracownię. Złotnictwo było niezwykle intratnym zawodem. W średniowieczu złotnicy należeli do najbogatszych rzemieślników w mieście*. Równie zamożni byli ich klienci: bogaci kupcy, rzemieślnicy, przedstawiciele władz miejskich i kościelnych. Liczba klientów, pożądających wyjątkowych i luksusowych przedmiotów, rosła wraz z rozwojem gospodarczym miasta.

Petrus Christus The Goldsmith 1449 rok, Metropolitan Museum of Art [źródło: metmuseum.org]

Przynależność do cechu wpływała bezpośrednio na życie członków tej organizacji. Mistrz był moralnie zobowiązany do zawarcia związku małżeńskiego. Mało tego - reputacja kobiety, którą wybrał na żonę, musiała być nieskalana. W przeciwnym wypadku groziło mistrzowi wykluczenie z cechu. Nienaganne zachowanie dotyczyło także jego uczniów i czeladników. Przepisy te figurowały we wszystkich statutach złotniczych w Polsce. Poza tym jedynie żonaty mistrz mógł przyjmować uczniów i czeladników. Przydzielali ich starsi cechu. W każdym warsztacie razem z mistrzem mogło pracować maksymalnie pięć osób, nie wliczając w to syna mistrza. 

Nowe obowiązki

Pod czujnym okiem mistrza, uczniowie i czeladnicy, uczyli się i pracowali na jego rachunek. Złotnikowi zaś przybywało obowiązków związanych z funkcjonowaniem cechu. Tuż po wyzwolinach młody mistrz zasilał szeregi tzw. braci młodszych. Do jego obowiązków należało pomaganie starszym mistrzom cechowym m.in. organizowanie zebrań, zapisywanie spóźnionych, opieka nad sprzętem cechowym i kaplicą złotników w Kościele Św. Mikołaja.

Pieczęć elbląskiego cechu złotników XVII, Muzeum im. J. Dunin - Borkowskiego w Krośniewicach
 [źródło: KWM nr 1, 1981]

Złotnik mógł awansować do grona starszych mistrzów. Do tego gremium zaliczano złotników, którzy piastowali już urząd starszego cechu. Stanowisko to było obsadzane na okres dwóch lat, a kandydata zatwierdzała Rada Miejska. Starszy cechu reprezentował interesy bractwa. Trzymał pieczę nad skrzynią cechową, zawierającą dokumenty, pieczęć i pieniądze cechu. W jego domu odbywały się zgromadzenia mistrzów. Na koniec kadencji musiał rozliczyć się ze swojej działalności finansowej i przekazać majątek cechu następcy.

Morgensprache

Władzę nad całą organizacją sprawowało zgromadzenie wszystkich mistrzów. Jeśli mistrz chciał zwołać cech musiał wpłacić 10 szylingów do cechowej kasy. O terminie zebrań zawiadamiano poprzez obesłania pośród nich pierścienia cechowego. Był to duży sygnet z brązu. Głowicę pierścienia najczęściej zdobiono sceną przedstawiającą świętego Eligiusza w pracowni złotniczej. Tak właśnie wygląda zachowana cecha krakowskich złotników. Niestety podczas badań archeologicznych nie natrafiono na podobny przedmiot należący do elbląskiego cechu.

Cecha złotników krakowskich 1614 rok, MHMK [źródło: http://www.lokacjakrakow.tron.pl]

Obecność na zebraniach była obowiązkowa. Statuty przewidywały kary za spóźnienia i opuszczanie obrad. W XV wieku karano grzywną wysokości 1 dobrego szylinga. Sto lat później przepisy te zaostrzono: mistrz miał 15 minut aby stawić się na zebraniu, spóźnienie kosztowało go 10 złotych, a nieobecność karano 1 funtem wosku.

Zgromadzenia odbywały się w godzinach porannych, zwykle przed południem, dlatego nazywano je Morgensprache (niem. poranna rozmowa). Podczas zebrań rozstrzygano wszelkie sprawy dotyczące cechu: uchwalano nowe prawa, rejestrowano uczniów i czeladników, przyjmowano nowych mistrzów, pobierano składki i ściągano długi. Tutaj rozstrzygano spory pomiędzy mistrzami, rozpatrywano skargi klientów i czeladników oraz sądzono członków cechu, którzy nie przestrzegali przepisów. O tym, że zgromadzenia nie zawsze przebiegały w atmosferze wzajemnego szacunku i zrozumienia świadczą przepisy porządkowe i kary przewidywane za zakłócanie obrad. Używanie obraźliwych słów wobec innych członków karano 2 funtami wosku. Sprzeciwienie się starszemu cechu - 4 funtami wosku. Taka sama kara groziła starszemu mistrzowi, jeśli odnosił się źle do złotnika.


Kontrola warsztatów

Duża wagę przywiązywano do jakości wykonywanego rzemiosła. Przepisy ściśle określały ilość czystego kruszcu w stopie z jakiego wykonywano przedmioty. Od 1594 roku złotnicy mieli też obowiązek stemplowania własną sygnaturą wszystkich wyrobów o wadze powyżej 1 skojca. Statuty zobowiązywały starszych cechu do częstych kontroli warsztatów i oceny ich wyrobów. Od 1647 roku wizytujący mistrz, na potwierdzenie prawidłowości próby przedmiotu, przybijał znak miasta obok sygnatury złotnika.

Kontrola warsztatów była niezbędna przy tak kosztownym surowcu, jakiego używali złotnicy. Konieczność stapiania złota i srebra w stop z domieszką mniej szlachetnych metali, dawała sposobność do oszustw i manipulacji. Zwykle uchybienia w rzemiośle karano od sztuki 4 funtami specjalnego wosku. Przy poważniejszych przewinieniach stosowano surowsze kary. Złotnicy przyłapani na wytwarzaniu przedmiotów o zaniżonej wartości kruszcu stawali przed cechowym sądem. Karę ustalało zgromadzenie, a jej wysokość zależała od skali przewinienia. Jeżeli sytuacja powtórzyła się, karę podwajano. Złotnik, przyłapany trzykrotnie na tym procederze, zmuszony był zamknąć sklep. Statuty przewidywały surowe kary dla złotników farbujących swoje wyroby, aby uzyskać kolor imitujący większą zawartość kruszcu. Mistrzowie, którym udowodniono stapianie białej miedzi ze srebrem, tracili prawo do wykonywania zawodu. Złotnicy nie mogli wykonywać niczego z miedzi i mosiądzu, pozłacać monet, mosiężnych pierścieni i łańcuchów. Kara grzywny groziła także za wykonanie pieczęci z dostarczonego woskowego odcisku. Jeśli złotnik wiedział, że pieczęć ta nie była własnością danej osoby, a mimo to ukryłby ją, miał być pozbawiony rzemiosła.

Życie towarzyskie

Obowiązki obejmowały także życie towarzyskie. Wspólnie celebrowano uroczystości kościelne, święta cechowe, śluby i pogrzeby. Uchylanie się od nabożeństw podlegało karze (w Gdańsku była to grzywna wysokości 1/2 funta wosku lub jego równowartość). Przymusowy był też udział w procesjach. Wymigiwanie się od tej powinności kosztowało mistrza 2 funty wosku. Cechowym uroczystościom, zebraniom czy świętom kościelnym towarzyszyły zwykle wspólne biesiady. Spotkania obfitowały w jedzenie i alkohol, z czasem stawały się coraz wystawniejsze. W 1702 roku na same trunki cech elbląski wydał 54 floreny. Koszty wyzwolin na czeladnika lub mistrza kandydaci pokrywali z własnych kieszeni. Przy innych okazjach bankiet fundowano z kasy cechu, notując wydatki w księgach rachunkowych. Świętem wszystkich złotników był 1 grudnia, dzień św. Eligiusza, ustawowo wolny od pracy. Praca tego dnia była zabroniona pod karą 2 funtów wosku.

Po śmierci mistrza warsztat zwykle przejmował jego syn. W przypadku braku spadkobiercy żona złotnika mogła zatrzymać i nadal prowadzić warsztat tylko przez rok i jeden dzień. W XVII wieku, po upływie tego czasu, pozwalano wdowie zdecydować o dalszej przynależności do cechu. Jeżeli wyraziła taką wolę, musiała przyrzec, że trzymać będzie jedynie uczciwych czeladników, nie będzie przyjmować nowych uczniów i co roku będzie zgłaszać się do cechu.

Saliera autorstwa Benvenuty Celliniego 1540-1543 Kunsthistorische Museum in Wien
[źródło: wikipedia.pl]

Być może żaden z elbląskich złotników nie zyskał sławy tej rangi co Benvenuto Cellini. Niewielu zresztą mogło mierzyć się z jego talentem. Trudno też o lepsze miejsce do rozwoju kariery niż Włochy epoki renesansu. Gdy Benvenuto tworzył swoje misterne dzieła, w Polsce wciąż dominował styl charakterystyczny dla późnego gotyku. Nie znaczy to, że w Elblągu brakowało zdolnych złotników.  Przeciwnie, miasto od średniowiecza było silnym ośrodkiem złotniczego rzemiosła, o czym świadczy wczesne założenie własnej organizacji (1385 rok). Na wysoki poziom wytwórczości wpływała także bardzo silna konkurencja ze strony gdańskich złotników, bliskość głównej siedziby Zakonu Krzyżackiego oraz coraz bogatsi (a zatem bardziej wymagający) mieszkańcy miasta.

Znacznym zleceniodawcą był Zakon Krzyżacki, najzdolniejsi otrzymywali zlecenia od samego Wielkiego Mistrza. W zachowanej księdze malborskiego skarbca z lat 1399-1409 wielokrotnie występuje złotnik elbląski imieniem Wilhelm tudzież Willam. Spod jego rąk wyszło wiele przedmiotów zamówionych przez Wielkiego Mistrza m.in. paciorki do jego osobistego różańca, Relikwiarz (mający przynieść Zakonowi szczęście pod Grunwaldem) oraz pozłacane naczynia do picia, podarowane później książętom litewskim - Witoldowi i Zygmuntowi.

W 2. połowie XV wieku dwóch elbląskich złotników, niejaki Mikołaj (nieznany z nazwiska) oraz Grzegorz Newhoff, zostało przyjętych do zaszczytnego grona krakowskich mistrzów, co także przemawia za ich wysokimi umiejętnościami.

Dzban komunijny, srebrno pozłacane, Elbląg 1682 rok  [źródło: archiwum MAH]

Nie znamy zbyt wielu elbląskich mistrzów z imienia i nazwiska. W XVI wieku byli to Bastian Heine (autor pucharu cechu kramarzy) oraz Balcer Ninneffenig (relief przedstawiający św. Marcina dzielącego się swym płaszczem z żebrakiem). Czołowym mistrzem z końca XVII wieku był Daniel Stahlenbrecher (puchar z pokrywą z figurą wojownika), natomiast w XVIII Jakub Zayum.


*w Toruniu dodatkowo zarabiali na obrocie nieruchomościami i lichwie (wg T. Jasiński Rozwój złotnictwa toruńskiego do końca XV w.  AUNC XI z. 74 1977);

Bibliografia:

K. Szczepkowska-Naliwajek Złotnictwo Gotyckie 
K. Wanta Elbląski cech złotników od drugiej połowy XIV wieku do początku XIX  w.
B. Niemcewicz-Ledwoń Złotnictwo i konwisarstwo elbląskie od XVII do XIX w.
L.J. Kościelak Trzy cechowe tłoki pieczętne z Elbląga 

Być jak Benvenuto Cellini - od czeladnika do mistrza

Wędrówka czeladnicza 

Wyzwoliny czeladnicze rozpoczynały nowy okres w życiu przyszłego złotnika. Kandydat posiadał już odpowiednie kwalifikacje, brak mu było jednak doświadczenia. By je zdobyć wyruszał na tzw.wędrówkę czeladniczą, podczas której podejmował pracę w warsztatach złotniczych w innych miastach. Taka włóczęga rzemieślnicza, pozwalająca zebrać doświadczenie u innych mistrzów, obowiązywała we wszystkich cechach. W Elblągu wymagano by trwała co najmniej 6 lat (czas takiej wędrówki różnił się w poszczególnych ośrodkach: w Poznaniu wynosił 3 lata, w Toruniu rok dłużej, a w Gdańsku jedynie pół roku). Czeladnik otrzymywał zaświadczenia (Dienstbrief) od mistrzów, u których pracował w czasie swojej wędrówki. Na podstawie tych dokumentów wiemy, że elbląscy czeladnicy najczęściej odwiedzali pobliski Królewiec, Malbork, Gdańsk i Toruń oraz Wrocław, Poznań, Kalisz, Kowno i Lubekę. Wszystkie zaświadczenia pracy zebrane przez  czeladnika musiały być opatrzone pieczęcią cechu i Rady Miasta. Na podstawie tych dokumentów przyjmowano czeladników do pracy. Wymagano by świadectwa pracy zawierały oprócz opisu zdolności i jakości pracy kandydata, także zapis zapewniający o dobrym prowadzeniu się czeladnika. Tłumaczono to niepokojem przed przestępczością zdarzającą się wśród młodocianych (czeladnicy rozpoczynali wędrówkę w wieku ok. 16 lat*). Z pewnością mistrzowie złotnictwa, ludzie z pozycją i sporym majątkiem, chcieli oszczędzić sobie kłopotu z krnąbrnym czeladnikiem. Zdobywanie praktyki w innych miastach nie było darmowe. Za pobyt i możliwość pracy w gdańskich warsztatach należało zapłacić 2 skojce za pierwszy i 1 skojec za każdy kolejny kwartał. 

Mutjahr   

Po zakończeniu wędrówki i powrocie do miasta czeladnika obowiązywał jeszcze 2-letni czas pracy (tzw. Mutjahr wprowadzony w XIV wieku) nim mógł starać się o tytuł mistrza (obcy czeladnicy, chcący pozostać w Elblągu, musieli przepracować 4 lata, wybitnie zdolni trzy, natomiast synowie złotników oraz czeladnicy starający się o córkę złotnika lub wdowę po nim obowiązywał tylko rok pracy). Po uiszczeniu opłaty (w 1764 roku wynosiła 10 florenów) rozpoczynał pracę u jednego z cechowy mistrzów. Przez ten czas mieszkał u swojego mistrza i pracował na jego rachunek, będąc od niego całkowicie zależny. Wszelkich dodatkowych zleceń mógł podjąć się tylko za jego zgodą. Czeladnikowi nie wolno było zmienić mistrza bez zgody cechu. Jeśli jednak zdecydował się go opuścić, nie mógł zatrudnić się w innym warsztacie przez następne 6 tygodni. Mistrzów, którzy przyjmowali do pracy zbiegów karano grzywną. Żaden złotnik nie mógł i nie chciał zatrudniać czeladnika o złej reputacji. Oczekiwano od nich uległości i posłuszeństwa, karano za niesubordynację. W Gdańsku czeladnik nie mógł spędzić nocy poza domem bez wiedzy i pozwolenia mistrza. 

Dzień pracy latem trwał 16 godzin, od 4 rano do 20 wieczorem, zimą pracowano dwie godziny krócej, od 5 rano do 19 wieczorem. Czeladnicy otrzymywali wynagrodzenie za swoją pracę. W XVII wieku w Gdańsku otrzymywali 60 groszy tygodniowo, a w Krakowie 10 groszy na tydzień (brak źródeł dotyczących Elbląga). Nie była to wysoka płaca, mistrzom zależało na utrzymaniu niedrogiej siły roboczej (przewidywano kary dla mistrzów płacącym więcej niż należało). Biorąc pod uwagę niskie zarobki mniej zamożni czeladnicy wykorzystywali zapewne każdą okazję, aby dodatkowo zarobić. W źródłach dotyczących Gdańska zachował się wykaz inwentarza  po zmarłym czeladniku z 1698 roku, wg którego posiadał on wśród wielu przedmiotów osobistych tj. ubrania i gotowe wyroby złotnicze, także ziemię na terenie Gdańska wartości 286 florenów. 

Od połowy XVI wieku gdańscy czeladnicy posiadali własny związek wewnątrz cechu, na którego czele stał starszy czeladnik (podlegała mu kasa związkowa, do której uiszczano kwartalne składki). Opiekę, a przede wszystkim kontrolę nad tą organizacją sprawował patron z ramienia cechu (zwykle był nim któryś z młodszych mistrzów). Związki takie istniały także w innych miastach w Polsce, w źródłach elbląskich brak na ten temat jakichkolwiek wzmianek. Bardzo możliwe, że elbląscy czeladnicy nie czuli potrzeby zrzeszania się (cech nie był zbyt duży). Kariera złotnika wiązała się z długim czasem nauki oraz sporymi kosztami związanymi z otworzeniem warsztatu, kandydaci pochodzili zwykle z bogatszych rodzin lub kontynuowali rodzinne tradycje zawodowe (kariera syna mistrza złotnictwa była krótsza i łatwiejsza).

Partacze

W XVII i XVIII wieku widoczna staje się tendencja do wydłużania stażu pracy czeladników. W 1647 roku na wniosek cechu złotników w Gdańsku wydłużono ten okres do 10 lat (podobne przepisy pojawiają się w tym czasie we Wrocławiu, Lipsku czy Poznaniu). Cechy ograniczały w ten sposób liczbę mistrzów oraz konkurencję na rynku, pozwalającą zachować odpowiednio wysokie zyski, mistrzowie zdobywali zaś tanich i wykwalifikowanych pracowników. Istniała możliwość skrócenia czasu nauki za odpowiednią opłatą (w 1619 roku  gdański cech zwolnił z 2 lat pracy przedmistrzowskiej niejakiego Jana Peckborna za cenę 100 guldenów). Biedniejsi czeladnicy często mieli trudności z przystąpieniem do egzaminu (wydłużanie okresu Mutjahr, wprowadzanie przepisów zezwalających na wyzwolenie jednego mistrza w ciągu kwartału, przy czym pierwszeństwo mieli synowi złotników). Wielu z nich, widząc trudności w osiągnięciu legalnego tytułu mistrza, rezygnowało z niego skupiając się na pracy i zarabianiu pieniędzy. Działających nielegalnie złotników nazywano partaczami. Tym mianem określano także tzw. wolnych mistrzów (rzemieślników z tytułem mistrza, niezrzeszonych w cechu) oraz rzemieślników innych branż, zajmujących się pokątnie złotnictwem. Prace partaczy były zwykle tańsze, co psuło ceny na lokalnym rynku. Cechy usilnie zwalczały tę niewygodną konkurencję, jednak bez większych sukcesów. Statuty zabraniały mistrzom jakichkolwiek kontaktów z partaczami (mistrz, który zlecał pracę partaczowi karany był połową grzywny łutowego srebra). Liczba partaczy wzrosła w XVII i XVIII wieku, o czym świadczy wzrost liczby skarg składanych przez cech złotniczy do elbląskiej Rady Miejskiej (np. w 1734 roku oskarżono czeladnika browarniczego Abrahama Kohlausa o nielegalne posiadanie narzędzi złotniczych). 

Sztuka mistrzowska  

Po przepracowaniu okresu Mutjahr czeladnik mógł przystąpić do egzaminu mistrzowskiego. Na początku musiał dostarczyć do cechu odpowiednie dokumenty tj. świadectwo urodzenia, świadectwo ucznia oraz zaświadczenia z praktyki czeladniczej i dokonać odpowiednich opłat (m.in. wg statut elbląskiego cechu z XV wieku: wpłacić jedną dobrą grzywnę na zbroje, jedną dobrą grzywnę na wyprawy wojenne, półtora grzywny dobrych pieniędzy na beczkę piwa oraz 5 funtów wosku) oraz pokryć koszty egzaminu (wpisowe do grona mistrzów, dyplom mistrzowski, wynagrodzenie dla osoby sprawującej nadzór na wykonaniem sztuki mistrzowskiej - w 1629 rok był to koszt 13 florenów). Musiał posiadać także określone statutem minimum majątkowe niezbędne do rozpoczęcia własnej działalności (wymagano 12 grzywien w gotówce na ubrania, narzędzia i sprzęt domowy).

Egzamin polegał na wykonaniu tzw. sztuki mistrzowskiej, czyli zestawu typowych przedmiotów ukazujących umiejętności i talent kandydata. W Elblągu obejmowała pozłacane naczynie z pokrywą, złoty pierścień z osadzonym kamieniem oraz tłok pieczęci z wygrawerowaną tarczą z hełmem. Prace należało wykonać w ciągu kwartału w domu starszego cechu (od 1601 roku zezwolono na wykonanie jej w dowolnym miejscu) i zaprezentować gotowe przedmiotu przed starszymi cechu (którzy ocenili je sprawnym okiem przy beczce piwa..). Jeżeli wykonane prace były na niskim poziomie, czeladnik nie zdawał egzaminu, a cech zalecał mu dalszą praktykę. Oczywiście zdarzało się, że za dodatkową opłatą egzamin zdawali słabsi w swej sztuce czeladnicy. Egzamin kończył się poczęstunkiem, a w zasadzie ucztą, gdyż wyzwoliny na mistrzów obchodzono bardzo uroczyście. Był to niemały wydatek dla mniej zamożnych czeladników. Z czasem uczty stawały się coraz wystawniejsze i kosztowniejsze. Niestety brak źródeł dla Elbląga, w Gdańsku w XVIII wieku koszt takiej biesiady wahał się w granicach 400 florenów). 

Św. Eligiusz (patron złotników) w swoim warsztacie
Niklaus Manuel, 1515 rok [źródło: wikimedia]

Zdarzało się, że do miasta przybywali mistrzowie z innych miast z zamiarem otwarcia warsztatu. Jeżeli chcieli należeć do elbląskiego cechu musiał przedstawić świadectwo z miasta gdzie był mistrzem oraz uzgodnić z władzami cechu termin pracy, która go w takim przypadku obowiązywała. W 1482 roku przybył do Elbląga Baltazar Siuerd z Rygi. W liście poręczającym ryskim cech złotników zapewniał, że Baltazar był w Rydze mistrzem solidnym i uczciwym. Od XV do XIX wieku dołączyło do elbląskiego cechu 9 mistrzów z innych miast m.in. z  Rygi, Lubeki, Gdańska i Pszczyny. Każdy, kto został przyjęty do cechu  zobowiązany był złożyć przed Radą Miejską przysięgę obywatelską. Warunkiem otrzymania obywatelstwa było posiadanie przy ulicy czynnego warsztatu.  

Świeżo wyzwolony na mistrza czeladnik, posiadający odpowiednie zaplecze finansowe, mógł w końcu otworzyć warsztat i rozpocząć działalność. Pozostało mu jeszcze poszukać żony, gdyż statut cechu zobowiązywał mistrza do założenia rodziny (zwalniały z tego jedynie wyjątkowe okoliczności jak silne kalectwo lub nieuleczalna choroba). Jedynie żonaci mistrzowie mieli prawo trzymania czeladników i uczniów, nieżonatemu mistrzowi przydzielano ucznia jedynie wtedy, gdy nie mógł sam prowadzić warsztatu. Zakaz ten zniesiono dopiero w XVIII wieku.

Benvenuto Cellini w swoich wspomnieniach przytacza wiele historii z czasów, sam jako czeladnik podróżował, zdobywając doświadczenie w różnych warsztatach, m.in w Rzymie  (gdzie na zmianę pracował i studiował starożytności, ćwicząc się w rysunku):

"Pracowałem w tym czasie u wielu różnych mistrzów, wśród których znalazłem kilku zacnych złotników, jak mój pierwszy mistrz Marcone. Inni, którzy zażywali sławy uczciwych, wyzyskiwali pracę moją i obdzierali mnie, jak mogli. Spostrzegłszy to, zerwałem z nimi i strzegłem się tych łotrów i złodziejów."

Naszym Czytelnikom życzymy radosnych świąt Bożego Narodzenia i pomyślności w Nowym Roku!

*jeżeli rozpoczęli naukę jako uczeń w wieku 12 lat, (wg T. Nożyńskiego w poznańskim cechu złotniczym naukę rozpoczynali chłopcy, którzy ukończyli 12 rok życia) http://staremiastoelblag-mah.blogspot.com/2015/11/byc-jak-benvenuto-cellini.html

post przygotowano na podstawie artykułu K. Wanty  Elbląski cech złotników od drugiej połowy XIV wieku do początku XIX wieku Rocznik Elbląski t. XIV 1995 oraz Gdański cech złotników od XIV wieku do końca wieku I.Rembowskiej,